روز قيامت، راست باشد، و انبياء راست گفته باشند، و اين همان مضمونى است كه آيه‌(وَ لَئِنْ أَذَقْناهُ رَحْمَةً مِنَّا مِنْ بَعْدِ ضَرَّاءَ مَسَّتْهُ لَيَقُولَنَّ هذا لِي وَ ما أَظُنُّ السَّاعَةَ قائِمَةً وَ لَئِنْ رُجِعْتُ إِلى‌ رَبِّي إِنَّ لِي عِنْدَهُ لَلْحُسْنى‌)[1] و اين احتمال بدى نيست اما بشرطى كه آيه آن ذيل را كه خواهد آمد نداشته باشد.

(لا جَرَمَ أَنَّ لَهُمُ النَّارَ وَ أَنَّهُمْ مُفْرَطُونَ)- يعنى ناگزير آتش براى ايشان است و بسوى آتش، آمدنى هستند. وقتى گفته مى‌شود فرط و يا افرط معنايش تقدم و جلو آمد است و افراط به معناى اسراف و زياده‌روى در آمدن است هم چنان كه تفريط كوتاهى در آن است و فرط - به فتحه فاء و فتحه راء- آن كسى است كه پيشاپيش كاروان به منزل مى‌رود تا آب و مسكن تهيه كند، و وقتى گفته مى‌شود: افرطه معنايش اين است كه فلانى را جلوتر فرستاده.

و چون اين دروغ و اين افترايشان كه: براى خداست، آنچه خودشان كراهت دارند و براى آنها است، آنچه را دوست دارند به منزله ادعاى سبقت و تقدم از خداى تعالى است لذا خداى تعالى به حقيقت اين پندار غلطشان و كيفر اين دروغشان تهديد كرد، و آن اين است آتش براى ايشان است و بزودى بدان سبقت خواهند گرفت. اين است معناى جمله‌(لا جَرَمَ أَنَّ لَهُمُ النَّارَ ...).

[مراد از امم و اليوم در آيه:(تَاللَّهِ لَقَدْ أَرْسَلْنا إِلى‌ أُمَمٍ مِنْ قَبْلِكَ ...)]

(تَاللَّهِ لَقَدْ أَرْسَلْنا إِلى‌ أُمَمٍ مِنْ قَبْلِكَ فَزَيَّنَ لَهُمُ الشَّيْطانُ أَعْمالَهُمْ فَهُوَ وَلِيُّهُمُ الْيَوْمَ وَ لَهُمْ عَذابٌ أَلِيمٌ).

از ظاهر سياق بر مى‌آيد كه مراد از اليوم روز نزول همين آيه است، و مقصود از اينكه فرمود شيطان ولى ايشان است اين است كه در زمان وحى اين آيه، همه‌شان بر ضلالت، اتفاق كردند، و مراد از عذاب موعود عذاب روز قيامت است هم چنان كه ظاهر غالب آيات عذاب، همين است.

و معناى آيه اين است كه به خدا سوگند هر آينه ما فرستادگان خود را بسوى امتهاى قبل از تو مانند يهود و نصارى و مجوس، از كسانى كه منقرض نشدند مثل قوم عاد و ثمود فرستاديم، ليكن شيطان اعمال زشتشان را برايشان زينت داد ناگزير او را پيروى كرده از

[1] و اگر او را پس از بلائى كه ديده رحمتى از خود بچشانيم هر آينه مى‌گويد اين از خود من است و من گمان نمى‌كنم قيامتى بپا شود و آخرتى كه دوباره به پروردگارم برگردم نزد او، سرانجام نيكى خواهم داشت. سوره حم سجده، آيه 50.