جمله‌(لا يَبْعَثُ اللَّهُ مَنْ يَمُوتُ) انكار حشر و قيامت بوده و كنايه از اين است كه مرگ، نابودى و فنا است و بعد از مرگ خلقت جديدى نيست، و اين حكايت كلام مشركين منافات با اعتقاد بيشتر و يا همه آنان به تناسخ ندارد، چه تناسخ غير مساله حشر و خلقت جديد است، تناسخ به معناى اين است كه روح مرده‌اى به بدن انسانى ديگر و يا موجودى ديگر منتقل شود، و باز در همين دنيا زندگى را ادامه دهد كه از آن تعبير مى‌كنند به تولد بعد از تولد.

و معناى اينكه فرمود:(بَلى‌ وَعْداً عَلَيْهِ، حَقًّا) اين است كه مساله آن طور كه اينان پنداشته‌اند، نيست، بلكه خدا هر كه را كه بميرد دوباره زنده مى‌كند و اين وعده وعده‌اى است ثابت و به عهده خدا، يعنى خدا بر خود واجب كرده كه اين وعده را نسبت به بندگان خويش عملى سازد، پس به هيچ وجه تخلف و تغير نمى‌پذيرد.

(وَ لكِنَّ أَكْثَرَ النَّاسِ لا يَعْلَمُونَ)- و ليكن بيشتر مردم نمى‌دانند كه اين وعده را نسبت به بندگان خويش عملى خواهد كرد و وعده‌اى است غير قابل تخلف و قضايى است غير قابل تغير، علت ندانستنشان هم اين است كه از آيات خدا كه همه دلالت بر بعث مى‌كند و از اين وعده كشف مى‌نمايد اعراض كرده‌اند، و آن آيات خلقت آسمانها و زمين و اختلاف مردم در ظلم و طغيان و عدالت و احسان و تكليف نازل شده در شرايع الهى است.

(لِيُبَيِّنَ لَهُمُ الَّذِي يَخْتَلِفُونَ فِيهِ وَ لِيَعْلَمَ الَّذِينَ كَفَرُوا أَنَّهُمْ كانُوا كاذِبِينَ).

لام در ابتداى اين آيه، لام غايت و غرض است، و به آيه چنين معنا مى‌دهد:

هر كس كه بميرد خداوند مبعوثش مى‌كند تا برايشان بيان نمايد كه ...، و اين غايت، و غايت بعدش يعنى: و تا بداند در حقيقت يك غايت است، چون دومى از متفرعات اولى و از لوازم آنست، به جهت اينكه وقتى اختلاف كافران با پيامبرانشان با آمدن معاد حل گرديد قهرا مى‌فهمند كه در انكار معاد دروغ مى‌گفته‌اند. و اختلاف مردم هم بر سر شؤون روز قيامت حل مى‌گردد، چون به چشم خود، اوضاع آن را مشاهده مى‌كنند.

[اينكه در روز قيامت حق و حقيقت در موارد اختلاف در معارف دينى به عيان روشن مى‌شود از معرفات قيامت است‌]

و در كلام خداى سبحان اين تعبير و نظير آن مكرر آمده، و آن قدر تكرار شده كه مى‌توان مساله رفع اختلاف و تبين آن را يكى از معرفات روز قيامت شمرد، روزى كه سنگينى‌اش نه تنها كمر بشر را خم مى‌كند بلكه بر آسمان و زمين هم سنگينى مى‌كند و تفاصيلى هم كه خداى تعالى در كلام مجيدش براى اين روز بيان مى‌كند از قبيل عبور از صراط و تطاير كتب و سنجش اعمال و حساب و فصل قضاء، همه از فروعات اين معرف است.

پر واضح است- مخصوصا از سياق آيات قيامت- كه مقصود از اختلاف ، اختلاف‌