ديگر زياد بودن عدد مستثنى عيب ندارد. و انسان خود داراى اصنافى است كه ما فوق همه، صنف مخلصين‌اند، و از آنان پايين‌تر صنف مؤمنين، و از آنان پايين‌تر صنف مستضعفين و از ايشان هم پايين‌تر پيروان ابليس‌اند كه همين صنف آخرى در آيه استثناء شده و ما بقى كه چند صنفند در مستثنى منه باقى‌اند. پس استثناء اكثر لازم نمى‌آيد.

[بيان اينكه اثبات سلطنت و ولايت براى ابليس، با سلطنت مطلقه خدا و با عدالت او منافات ندارد]

بعضى ديگر از مفسرين استثناء را از اين جهت منقطع گرفته‌اند كه براى ابليس سلطنتى حتى بر غاوين لازم نيايد چون چنين پنداشته‌اند كه اثبات سلطنت براى ابليس با سلطنت مطلقه خدا و يا با عدالت او منافات دارد، و معناى آيه بطورى كه اين دو محذور لازم نيايد اين است كه تو بر بندگان من سلطنت ندارى ليكن هر كه از غاوين، كه تو را پيروى كند او خودش زمام امور خود را بدست تو داده، و براى تو سلطنت عليه خود قرار داده است. نه اينكه اين سلطنت از خود تو باشد، و تو بتوانى خدا را در امور خلقش عاجز كنى، از خدا هم نيست، تا با عدالت او منافات داشته باشد .

ولى غفلت كرده‌اند از اينكه اثبات سلطنت براى ابليس در صورتى كه آن سلطنت از ناحيه خداى تعالى باشد، اشكالى وارد نمى‌آيد و با سلطنت مطلقه الهى منافات ندارد و همچنين منافى با عدالت خدايى نيست، زيرا مكرر گفتيم كه اين تسليط، تسليط به عنوان مجازات است، نه ابتدايى. و اينهم كه گفت: سلطنت ابليس را گمراهان به او داده‌اند باز با تسليط خدايى منافات ندارد و همه اينها در سابق گذشت لذا تكرار نمى‌كنيم.

آنچه در اينجا در اشكال بر توجيه بالا اضافه مى‌كنيم اين است كه قرآن كريم در آيه‌(كُتِبَ عَلَيْهِ أَنَّهُ مَنْ تَوَلَّاهُ فَأَنَّهُ يُضِلُّهُ)[1] و آيه‌(إِنَّا جَعَلْنَا الشَّياطِينَ أَوْلِياءَ لِلَّذِينَ لا يُؤْمِنُونَ)[2] بطور صريح به هر دو ناحيه گفتار ما دلالت دارند، اولى سلطنت را براى شيطان اثبات مى‌كند و دومى آن سلطنت را به قضاى خدا و جعل او مى‌داند.

(وَ إِنَّ جَهَنَّمَ لَمَوْعِدُهُمْ أَجْمَعِينَ).

ظاهرا كلمه موعد در اينجا اسم مكان و به معناى محل وعده باشد و مراد از اينكه جهنم موعد آنها است اين است كه جهنم آن محلى است كه وعده خدا به ايشان‌

[1] بر او چنين نوشته شده كه هر كه او را سرپرست خود قرار دهد او گمراهش مى‌كند. سوره حج، آيه 4.

[2] شيطان‌ها را قرار داديم اولياء كسانى كه ايمان نمى‌آورند. سوره اعراف، آيه 27.