اين نكته است كه پاداش مذكور بدون فاصله و مهلت انجام مى‌شود، چيزى كه هست ظرف ظهور و تحققش آن روز است. و يا خواسته است بفهماند كه حكم جزاء و نوشتن آن سريع و دوش به دوش عمل است الا آنكه ظهور و تحقق جزاء در قيامت واقع مى‌شود. و برگشت هر دو احتمال در حقيقت به يك معنا است.

(هذا بَلاغٌ لِلنَّاسِ وَ لِيُنْذَرُوا بِهِ وَ لِيَعْلَمُوا أَنَّما هُوَ إِلهٌ واحِدٌ وَ لِيَذَّكَّرَ أُولُوا الْأَلْبابِ).

كلمه بلاغ - بطورى كه راغب‌[1] گفته- به معناى تبليغ و يا به قول بعضى‌[2] ديگر به معناى كفايت است.

و اين آيه خاتمه سوره ابراهيم (ع) است، و مناسب‌تر آنست كه كلمه هذا را اشاره به مطالب سوره بگيريم نه به مجموع قرآن- چنان كه بعضى‌[3] پنداشته‌اند- و نه به آيه‌(وَ لا تَحْسَبَنَّ اللَّهَ غافِلًا عَمَّا يَعْمَلُ الظَّالِمُونَ) و آيات بعد از آن تا آخر سوره- چنان كه بعضى‌[4] ديگر پنداشته‌اند.

حرف لام در جمله‌(لِيُنْذَرُوا بِهِ ...) لام غايت و عطف است بر لام ديگرى كه در تقدير است و به خاطر فخامت و عظمت امر حذف شده، چون آن قدر عظيم الشان است كه فهم مردم به آن احاطه نمى‌يابد و آن قدر مشتمل بر اسرار الهى است كه مردم طاقت درك آن را ندارند، و عقول بشر تنها مى‌تواند نتائج آن اسرار را درك كند، و آن همين انذارى است كه گوشزدشان مى‌شود. و خلاصه كلام اينكه: عظمت آن اسرار به حدى است كه ممكن نيست آن را در قالب الفاظ كه تنها راه تفهيم حقايق است گنجانيد.

آنچه ممكن است اين است كه بشر را از آنها ترسانيده، به وحدانيت خدا آگاه ساخت و مؤمنين را متذكر نمود و همين هم بس است، زيرا منظور اتمام حجت به وسيله آيات توحيد است. آن كه به خدا ايمان ندارد با شنيدن آن آيات حجت برايش تمام مى‌شود و آن كه ايمان دارد از همين آيات توحيد به معارف الهى آشنا مى‌شود و نيز مؤمنين متذكر مى‌شوند.

و با در نظر گرفتن اين بيان، آيات آخر سوره با آيات اول آن مرتبط و متطابق مى‌شوند. در اول سوره فرمود: (كِتابٌ أَنْزَلْناهُ إِلَيْكَ لِتُخْرِجَ النَّاسَ مِنَ الظُّلُماتِ إِلَى النُّورِ بِإِذْنِ رَبِّهِمْ إِلى‌ صِراطِ الْعَزِيزِ الْحَمِيدِ)- كتابى است كه بر تو نازل كرديم تا مردم را به اذن‌

[1] مفردات راغب، ماده بلغ .

[2] مجمع البيان، ج 4، ص 237، ط بيروت.

[3] مجمع البيان، ج 4، ص 240، ط بيروت.

[4] تفسير فخر رازى، ج 19، ص 149.