كلام را طولانى كرده‌اند.

و از بعضى از مفسرين نقل شده كه گفته‌اند: منظور از موصول الذين عموم مسلمين، و منظور از احزاب يهود و نصارى و مجوس است. باز از بعضى ديگر نقل شده كه گفته‌اند در جمله‌(وَ إِلَيْهِ مَآبِ) تقدير و اليه مآبي و مآبكم است.

و ليكن اين اقوال هيچ دليلى از ظاهر لفظ آيه ندارند، و فائده‌اى هم در تعقيب آنها و پاسخ از آنها نيست.

(وَ كَذلِكَ أَنْزَلْناهُ حُكْماً عَرَبِيًّا وَ لَئِنِ اتَّبَعْتَ أَهْواءَهُمْ بَعْدَ ما جاءَكَ مِنَ الْعِلْمِ ما لَكَ مِنَ اللَّهِ مِنْ وَلِيٍّ وَ لا واقٍ).

اشاره كذلك به كتابيست كه در آيه قبلى بود، و مقصود از آن جنس و عموم كتابهاى نازل شده بر انبياء گذشته است، مانند تورات و انجيل.

و منظور از حكم قضاء و فرمان است، چون شان كتابى كه از آسمان نازل شود همين است. هم چنان كه در آيه ديگر فرموده:(وَ أَنْزَلَ مَعَهُمُ الْكِتابَ بِالْحَقِّ لِيَحْكُمَ بَيْنَ النَّاسِ فِيمَا اخْتَلَفُوا فِيهِ)[1] پس كتاب از يك نظر حكم الهى است، و از يك نظر حاكم ميان مردم است، و اين است معناى حكم نه حكمت كه بعضى گفته‌اند.

كلمه عربيا صفت است براى حكم، و اشاره است به اينكه اگر كتاب را به زبان عربى كه زبان رسول خدا 6 است نازل فرموده براى اين بوده كه سنت او بر اين جارى شده كه هر پيغمبرى را به زبان قوم خودش بفرستد، و در اين باره فرموده:(وَ ما أَرْسَلْنا مِنْ رَسُولٍ إِلَّا بِلِسانِ قَوْمِهِ)[2] و اين معنا پوشيده نيست كه خود شاهد است بر اينكه مراد از اهل كتابى كه در آيه قبلى آمده يهود و نصارى است، و اصولا روى سخن در اين آيات به ايشان است هم چنان كه آيات سابق متعرض حال مشركين بود.

[نهى شدن پيامبر 6 از پيروى خواسته‌هاى اهل كتاب‌]

بنا بر اين منظور از جمله‌(وَ لَئِنِ اتَّبَعْتَ أَهْواءَهُمْ ...) نهى از پيروى خواسته‌هاى اهل كتاب است، كه نه تنها در اين آيه بلكه بارها در قرآن كريم از آن نهى فرموده، و عمده جهت آن اين است كه اهل كتاب از پيش خود معجزاتى دلبخواه غير از معجزه قرآن پيشنهاد مى‌كردند، هم چنان كه مشركين از آن حضرت معجزاتى طلب مى‌نمودند. علاوه بر اينكه اهل كتاب نسخ‌

[1] و با ايشان كتاب را بحق فرستاد تا حكم كند ميان مردم، در آنچه اختلاف مى‌كنند. سوره بقره آيه 213.

[2] و ما هيچ پيغمبرى نفرستاديم مگر به زبان قومش. سوره ابراهيم، آيه 4.