(إِلَيْهِ أَدْعُوا وَ إِلَيْهِ مَآبِ )- در اين جمله كلام را پايان داده، مى‌فرمايد: بازگشت من به سوى اوست. بنا بر اين در اول كلام هدف خود و ديگران را، و در آخر آن سيره خود را بيان نموده مى‌فرمايد: من مامور شده‌ام كه تنها خدا را پرستش كنم، و عمل و دعوتم بر اين اساس باشد، و بر همين سيره هم در ميان مردم رفتار مى‌كنم، و مردم را جز به سوى او نمى‌خوانم، و در هيچ امرى از امورم جز به او مراجعه نمى‌كنم.

بنا بر اين ذيل آيه، همان معنايى را مى‌رساند كه آيه‌(قُلْ هذِهِ سَبِيلِي أَدْعُوا إِلَى اللَّهِ عَلى‌ بَصِيرَةٍ أَنَا وَ مَنِ اتَّبَعَنِي وَ سُبْحانَ اللَّهِ وَ ما أَنَا مِنَ الْمُشْرِكِينَ)[1] آن را افاده مى‌كرد.

ممكن هم هست منظور از جمله‌(وَ إِلَيْهِ مَآبِ) مساله معاد باشد كه در اين صورت تعليل را افاده مى‌كند، و آيه چنين معنا مى‌دهد: من فقط به سوى او دعوت مى‌كنم، چون بازگشت من، تنها به سوى اوست.

[وجوه ديگرى كه در بيان مراد از: (وَ الَّذِينَ آتَيْناهُمُ الْكِتابَ يَفْرَحُونَ بِما أُنْزِلَ إِلَيْكَ‌) گفته شده است‌]

بعضى‌[2] از مفسرين كلمه كتاب را كه در آيه است به قرآن، و جمله‌(الَّذِينَ آتَيْناهُمُ الْكِتابَ) را به اصحاب رسول خدا 6 و كلمه احزاب را به اعرابى تفسير كرده‌اند كه عليه رسول خدا 6 حزب تشكيل دادند- كه همان قريش و ساير قبايل بودند- و گرفتاريهايى براى آن حضرت درست كردند.

و ليكن اين تفسير صحيح نيست، زيرا معهود نيست و سابقه ندارد كه قرآن كريم جمله‌(الَّذِينَ أُوتُوا الْكِتابَ) را بر اصحاب رسول خدا 6 اطلاق كرده باشد. علاوه بر اينكه اگر آيه را اينطور تفسير كنيم لازمه‌اش اين است كه اين معنى تكرار شود (زيرا آيه بعدى نيز همين معنى را ذكر مى‌كند).

و چه بسا گفته باشند كه مقصود از اين جمله تنها يهود، و مقصود از كتاب، تورات است، و مراد از اينكه فرمود بعضى از احزاب پاره‌اى از قرآن را انكار مى‌كنند آن آياتى است كه مشتمل بر احكامى خلاف احكام تحريف شده تورات است. و اگر بگويى انكار چنين آياتى اختصاص به بعضى از يهود نداشت، بلكه همه يهود آن را منكر بودند، مى‌گوييم درست است و ليكن بعضى از يهود بدون فرح و خوشحالى از نزول قرآن، آن دسته از آيات را انكار مى‌كردند، و بقيه يهود هم خوشحال بودند و هم آن دسته را انكار مى‌كردند. آن گاه براى اثبات اين معنا

[1]( اى رسول ما به امت) بگو روش من و پيروانم همين است كه خلق را با بينايى و بصيرت به خدا دعوت كنيم و خدا منزه است و من از كافران نيستم. سوره يوسف، آيه 108.

[2] تفسير القرطبى، ج 9، ص 326، ط بيروت.