(وَ رَبُّكَ عَلى‌ كُلِّ شَيْ‌ءٍ حَفِيظٌ)[1] در عين حال وسائطى را هم در اين حفظ كردن، اثبات نموده و مى‌فرمايد:(وَ إِنَّ عَلَيْكُمْ لَحافِظِينَ)[2].

پس اگر خداى تعالى آثار حاضر و غايب انسانى را بوسيله اين وسائط كه گاهى آنها را حافظين ناميده و گاهى معقبات خوانده حفظ نمى‌فرمود، هر آينه فنا و نابودى از هر جهت آنها را احاطه نموده و هلاكت از پيش رو و پشت سر بسويشان مى‌شتافت، چيزى كه هست همانطور كه حفظ آنها به امرى از ناحيه خداست همچنين فناى آنها و فساد و هلاكتشان به امر خداست، زيرا ملك هستى از آن اوست و جز او كسى مدبر و متصرف در آن نيست، اين آن حقيقتى است كه تعليم قرآنى بدان هدايت مى‌كند، البته آيات در اين معانى بسيار است ليكن حاجتى به ايراد آنها نيست.

و اگر ملائكه عملى مى‌كنند آن نيز به امر خدا است هم چنان كه قرآن كريم مى‌فرمايد:

(يُنَزِّلُ الْمَلائِكَةَ بِالرُّوحِ مِنْ أَمْرِهِ)[3] و نيز مى‌فرمايد:( لا يَسْبِقُونَهُ بِالْقَوْلِ وَ هُمْ بِأَمْرِهِ يَعْمَلُونَ‌)[4]( ).

از همين جا معلوم مى‌شود كه اين معقبات (نگهبانان)، همانطور كه آنچه حفظ مى‌كنند به امر خدا مى‌كنند، همچنين از امر خدا حفظ مى‌كنند، چون فنا و هلاكت و فساد هم به امر خداست همانطور كه بقا و استقامت و صحت، به امر خداست، پس هيچ مركب جسمانى و مادى دوام نمى‌يابد مگر به امر خدا، و هيچ يك از آنها تركيبش انحلال و فساد نمى‌يابد مگر باز به امر خدا، در معنويات هم هيچ حالت روحى و يا عمل و يا اثر عملى دوام نمى‌يابد مگر به امر خدا، و هيچ يك از آنها دچار حبط و زوال و فساد نمى‌شود مگر باز به امر خدا، آرى امر، همه‌اش از آن خداست و برگشت همه‌اش بسوى او است.

بنا بر اين، معقبات، همانطور كه به امر خدا حفظ مى‌كنند، از امر خدا نيز حفظ مى‌كنند، و چون چنين است ناگزير بايد جمله‌(يَحْفَظُونَهُ مِنْ أَمْرِ اللَّهِ) بهمين معنا تفسير و حمل شود.

و از آنچه گفته شد معلوم گرديد كه وجه اتصال و ارتباط جمله مورد بحث با جمله بعديش كه مى‌فرمايد:(إِنَّ اللَّهَ لا يُغَيِّرُ ما بِقَوْمٍ حَتَّى يُغَيِّرُوا ما بِأَنْفُسِهِمْ) چيست، و اينكه در حقيقت جمله مذكور مى‌خواهد جمله مورد بحث را تعليل كند، و معناى مجموع آن دو اين است‌

[1] و پروردگارت بر هر چيزى حافظ و نگهبان است. سوره سبا، آيه 21.

[2] بدرستى كه بر شما نگهبانانى هست. سوره انفطار، آيه 10.

[3] خداوند ملائكه را به همراهى روحى كه از امر اوست. نازل مى‌فرمايد سوره نحل، آيه 2.

[4] از او در گفتار سبقت نمى‌گيرند، و ايشان به امر او عمل مى‌كنند. سوره انبياء، آيه 27.