يوسف حركت كرد در عالم خواب بود. و اولين بارى هم كه يوسف قصد زليخا را كرد باز در عالم خواب بود. يوسف چون پيغمبر بود فهميد كه زليخا سرانجام همسر او خواهد شد، و به همين جهت در بيدارى قصد او را كرد. اين معنا را غزالى در تفسير خود آورده و گفته كه اين وجه بهترين وجوهى است كه در معناى آيه ذكر كرده‌اند، چون انبياء از گناه معصومند و هرگز قصد گناه نمى‌كنند. جوابش اين است كه اگر مقصود غزالى اين بوده كه جمله‌(وَ هَمَّ بِها) حكايت عمل يوسف در عالم خواب است كه هيچ دليلى بر آن ندارد، و اگر مقصودش اين است كه يوسف (ع) زليخا را در خواب ديده و در آن عالم قصد او را كرده و سپس در بيدارى مخصوصا با در نظر داشتن اينكه خواب انبياء وحى است معتقد شده كه زليخا همسر اوست و بدين جهت در بيدارى با وى گلاويز شده، و ناگهان برهان پروردگار خود را كه به وى مى‌فهماند در فهم وحى خدا دچار اشتباه شده مشاهده كرده و كنار كشيده، در جوابش مى‌گوييم كه وى هر چند انبياء را معصوم از گناه دانسته، ولى با اين كلامش جواز خطاء از آنان را اثبات كرده، زيرا بنا به گفته وى يوسف در تلقى و گرفتن وحى دچار اشتباه شده، و تجويز چنين خطايى دست كمى از تجويز گناه و انكار عصمت ندارد.

علاوه بر اين، آيه قبلى- كه مخالطت را ظلمى شمرده بود كه اگر كسى مرتكبش شود رستگار نمى‌گردد و يوسف از آن به خدا پناه مى‌برد- با اين حرف مناقضت دارد، پس چطور شد كه يوسف آنجا پناه به خدا مى‌برد و در اين آيه زليخا را همسر خود مى‌داند.

اين بود عمده اقوالى كه در معناى آيه مورد بحث گفته‌اند، و با آن معنايى كه ما ذكر كرديم مجموعا هفت و يا هشت قول مى‌شود، و خواننده عزيز به خوبى فهميد كه معناى ديدن برهان به حسب اختلاف اقوال چقدر مختلف شد، يكى مى‌گفت: يك سبب يقينى بود كه يوسف آن را مشاهده كرد. ديگرى مى‌گفت: آياتى از قرآن بود كه يوسف آن را شنيد، و دست بر نداشت، سپس امور ديگرى ضميمه شد و او را منصرف ساخت. يكى مى‌گفت: عبارت است از علم به حرمت زنا و عذاب آن. يكى مى‌گفت: عبارت است از ملكه عفت. يكى هم مى‌گفت:

عبارت است از عصمت و طهارت. و ما حق مطلب را از نظر خواننده گذرانديم. و به زودى- ان شاء اللَّه- بعد از فراغت از تفسير آيات مورد بحث در فصل جداگانه‌اى در اين باره بحث خواهيم نمود.

[بيان آيات‌]

(وَ اسْتَبَقَا الْبابَ وَ قَدَّتْ قَمِيصَهُ مِنْ دُبُرٍ) كلمه استباق همانطور كه قبلا هم گفتيم به معناى مسابقه است، و كلمه قد