مى‌فرمايد:(يا أَيُّهَا النَّاسُ قَدْ جاءَكُمْ بُرْهانٌ مِنْ رَبِّكُمْ)[1] براى اينست كه معجزه يقين‌آور است، و اگر دليل و حجت را هم برهان ناميده و مى‌فرمايد:(أَ إِلهٌ مَعَ اللَّهِ قُلْ هاتُوا بُرْهانَكُمْ إِنْ كُنْتُمْ صادِقِينَ)[2] باز براى اين است كه دليل، حجت يقينى است، كه حق را روشن ساخته و بر دلها حاكم مى‌شود، و جاى ترديدى باقى نمى‌گذارد.

و اما آن برهانى كه يوسف از پروردگار خود ديد هر چند كلام مجيد خداى تعالى كاملا روشنش نكرده كه چه بوده، ليكن به هر حال يكى از وسائل يقين بوده كه با آن، ديگر جهل و ضلالتى باقى نمانده، كلام يوسف آنجا كه با خداى خود مناجات مى‌كند- و به زودى خواهد آمد- دلالت بر اين معنا دارد، چون در آنجا مى‌گويد:(وَ إِلَّا تَصْرِفْ عَنِّي كَيْدَهُنَّ أَصْبُ إِلَيْهِنَّ وَ أَكُنْ مِنَ الْجاهِلِينَ ...)[3] و همين خود دليل بر اين نيز هست كه سبب مذكور از قبيل علمهاى متعارف يعنى علم به حسن و قبح و مصلحت و مفسده افعال نبوده، زيرا اينگونه علمها گاهى با ضلالت و معصيت جمع مى‌شود، هم چنان كه از آيه‌(أَ فَرَأَيْتَ مَنِ اتَّخَذَ إِلهَهُ هَواهُ وَ أَضَلَّهُ اللَّهُ عَلى‌ عِلْمٍ)[4] و آيه‌(وَ جَحَدُوا بِها وَ اسْتَيْقَنَتْها أَنْفُسُهُمْ)[5] به خوبى استفاده مى‌شود.

پس يقينا آن برهانى كه يوسف از پروردگار خود ديد، همان برهانى است كه خدا به بندگان مخلص خود نشان مى‌دهد و آن نوعى از علم مكشوف و يقين مشهود و ديدنى است، كه نفس آدمى با ديدن آن چنان مطيع و تسليم مى‌شود كه ديگر به هيچ وجه ميل به معصيت نمى‌كند، و ما- ان شاء اللَّه- مقدارى در باره آن بحث خواهيم كرد.

لامى كه در جمله‌(كَذلِكَ لِنَصْرِفَ عَنْهُ السُّوءَ وَ الْفَحْشاءَ) بر سر لنصرف در آمده لام غايت و يا تعليل است، و به هر حال مال هر دو يكى است. و كلمه كذلك متعلق است به جمله لنصرف و اشاره مزبور اشاره است به رؤيت برهان رب كه قبلا گفته بود، و كلمه سوء به معناى چيزى است كه صدورش از عبد از آن جهت كه عبد است بد باشد، و اين مطلق معصيت و يا قصد معصيت را شامل است. و كلمه فحشاء به معناى ارتكاب عمل زشتى از قبيل زنا و امثال آن است، و ما قبلا گفتيم كه از ظاهر سياق برمى‌آيد كه سوء و فحشاء با زنا

[1] هان اى مردم! به تحقيق برهانى از پروردگارتان براى شما آمد. سوره نساء، آيه 174.

[2] آيا معبودى با خدا( شريك) است بگو بياوريد برهانتان را اگر راستگوييد. سوره نمل، آيه 64.

[3] سوره يوسف، آيه 33.

[4] آيا مى‌نگرى كسى را كه هواى نفس خود را خداى خود قرار داده و خداوند او را دانسته( و پس از اتمام حجت) گمراه كرده. سوره جاثيه، آيه 23.

[5] انكار كردند آن را با اينكه دلهايشان بدان يقين پيدا كرد. سوره نمل آيه 14