رائج است، مثل اينكه مى‌گوئيم: اعبد اللَّه فهو ربك- خدا را عبادت كن چون كه او پروردگار تو است .

(هُنالِكَ تَبْلُوا كُلُّ نَفْسٍ ما أَسْلَفَتْ ...) كلمه بلاء كه فعل تبلوا از آن گرفته شده به معناى امتحان است، و كلمه هنالك اشاره به آن موقف و محلى دارد كه در فرمان:(مَكانَكُمْ أَنْتُمْ وَ شُرَكاؤُكُمْ فَزَيَّلْنا بَيْنَهُمْ) نام برده شد.

پس معلوم مى‌شود اين فرمان كه: شما و شركائتان بر جاى باشيد براى اين است كه در آنجا كه جاى اختيار و امتحان است، امتحان شوند. مشركين و شركاء و هر انسان ديگر آنچه را كه در دنيا كرده امتحان شوند تا حقيقت كرده‌هايش برايش منكشف و روشن شود، و حقيقت هر عملى را كه كرده به عيان مشاهده كند، نه اينكه صرفا برايش بشمارند و بيان كنند كه تو چنين و چنان كرده‌اى، بلكه عمل خود را مجسم مى‌بيند و با مشاهده حق از هر چيزى، اين معنا برايش منكشف مى‌شود كه مولاى حقيقى، تنها خداى سبحان است و همه اوهام ساقط و منهدم مى‌گردد، و اثرى از آن دعوى‌ها كه بشر به اوهام و هواهاى خود بر حق مى‌بست باقى نمى‌ماند.

آرى، همه اين افتراءها و ادعاها از ناحيه روابطى ناشى شده كه ما انسانها در اين دنيا بين اسباب و مسببات برقرار نموده و به آن اسباب استقلال و مولويت مى‌دهيم، با اينكه غير از خداى سبحان نه معبودى حقيقى هست و نه مولايى، و اين معنا وقتى واضح و منجلى مى‌شود و ابر اوهام و حجاب دعاوى كنار مى‌رود كه عالم اسباب و مسببات فرو ريزد و عالم آخرت بر پا شود، آن وقت است كه همه آلهه و معبودهايى كه دست افتراى بشر آنها را ساخته و پرداخته بود باطل گشته، تمامى اعمال به غير از آنچه به عنوان عبادت خداى سبحان- البته عبادت به معناى حقيقى كلمه- انجام شده باشد حبط و بى اثر مى‌گردد.

پس فقرات سه‌گانه از آيه شريفه، يعنى جمله‌(هُنالِكَ تَبْلُوا كُلُّ نَفْسٍ ...) و(رُدُّوا إِلَى اللَّهِ ...) و(وَ ضَلَّ عَنْهُمْ ...) هر يك آن دو جمله ديگر را در افاده حقيقت معنايش كمك مى‌كند، و حاصل مفاد مجموع آنها اين است كه: در آن روز حقيقت ولايت الهى بطور عيان ظهور پيدا مى‌كند و خلق به عيان لمس مى‌كنند كه غير از خداى تعالى به جز فقر و مملوكيت محض چيزى ندارند، در اين هنگام است كه هر دعوى باطلى باطل و بنيان هر موهومى منهدم مى‌گردد.

هم چنان كه آيات زير به آن اشاره نموده مى‌فرمايد:(هُنالِكَ الْوَلايَةُ لِلَّهِ الْحَقِّ)[1] و

[1] در آنجا ولايت حقيقى مخصوص خدا است. سوره كهف، آيه 44