و اين دوزخى شدن، همان چيزى است كه در جمله:(إِنَّ الَّذِينَ حَقَّتْ عَلَيْهِمْ كَلِمَتُ رَبِّكَ) به عنوان بيان سبب خسران تكذيب گران منظور بوده است. پس تكذيب‌گرانند كه كلمه عذاب دوزخ عليه آنان حتمى شده و همانهايند كه ايمان نمى‌آورند، و به همين جهت است كه خاسر و زيانكارند، براى اينكه سرمايه سعادت خود را كه همان ايمان است از دست داده‌اند، و در نتيجه محروم از ايمان و از بركاتى كه در دنيا و آخرت دارد شده‌اند. و چون اين كلمه عليه آنان حتمى شده كه ايمان نياورند، پس هيچ راهى به ايمان آوردن ندارند هر چند كه تمامى معجزات هم برايشان اقامه شود،(حَتَّى يَرَوُا الْعَذابَ الْأَلِيمَ) تا آنكه عذاب اليم را ببينند، وقتى عذاب را ببينند البته ايمان مى‌آورند، ولى ايمان اضطرارى فايده‌اى ندارد.

و خداى سبحان در كلام مجيدش اين معنا را مكرر آورده: كه بر اثر خسران و ايمان نياوردن ايشان كلمه خدا عليه منكرين و مكذبين حتمى و محقق شده است ، مثل آيه شريفه‌(لَقَدْ حَقَّ الْقَوْلُ عَلى‌ أَكْثَرِهِمْ فَهُمْ لا يُؤْمِنُونَ)[1] و آيه شريفه‌(لِيُنْذِرَ مَنْ كانَ حَيًّا وَ يَحِقَّ الْقَوْلُ عَلَى الْكافِرِينَ)[2]- يعنى زمينه فراهم شود براى آنها كه آيات خدا را تكذيب مى‌كنند تا به جرم همان تكذيبشان توفيق ايمان از آنان سلب گشته و زيانكار شوند- و آيه شريفه‌(وَ حَقَّ عَلَيْهِمُ الْقَوْلُ فِي أُمَمٍ قَدْ خَلَتْ مِنْ قَبْلِهِمْ مِنَ الْجِنِّ وَ الْإِنْسِ إِنَّهُمْ كانُوا خاسِرِينَ)[3]، و آياتى ديگر.

پس، از آيات مذكور سه نكته روشن گرديد:

اول اينكه: عناد و لجاجت با حق و تكذيب به آيات خدا كلمه عذاب جاودانه را عليه انسان حتمى مى‌سازد.

دوم اينكه: سرمايه سعادت آدمى تنها ايمان است.

[هر انسانى چه به اختيار و چه به اضطرار ايمان مى‌آورد ولى ايمان اضطرارى مقبول نيست‌]

و سوم اينكه: هر انسانى خواه ناخواه داراى ايمان هست، چه ايمان اختيارى و چه اضطرارى با اين تفاوت كه ايمان اختيارى مقبول درگاه الهى است و آدمى را به سوى سعادت‌

[1] آن سخن عليه بيشترشان حتمى شده و اثرش اينست كه ايمان نخواهند آورد. سوره يس، آيه 7

[2]( اين كتاب ذكر و قرآنى است مبين) تا افراد زنده را انذار كند، و تا آن سخن عليه كافران محقق شود. سوره يس، آيه 70

[3] و آن سخن در باره همه تكذيبگران در امتهاى گذشته كه قبل از شما بودند- هم در امتهاى جنى و هم انسى تحقق يافت- به خاطر اينكه از پيش زمينه زيانكار شدن خود را فراهم كرده بودند. سوره فصلت، آيه 25