زندگى دنيا و آخرت سوق مى‌دهد، و اما ايمان اضطرارى كه ايمان در هنگام ديدن عذاب است، نه در درگاه خداى تعالى مقبول است، و نه دردى را از او دوا مى‌كند.

[معناى استثناء(إِلَّا قَوْمَ يُونُسَ) در آيه:(فَلَوْ لا كانَتْ قَرْيَةٌ آمَنَتْ ...) و اشاره به بعض وجوهى كه در معناى اين استثنا گفته شده است‌]

(فَلَوْ لا كانَتْ قَرْيَةٌ آمَنَتْ فَنَفَعَها إِيمانُها إِلَّا قَوْمَ يُونُسَ لَمَّا آمَنُوا كَشَفْنا عَنْهُمْ عَذابَ الْخِزْيِ ...) از ظاهر سياق بر مى‌آيد كه كلمه لولا براى تحضيض (ترغيب) است، و نيز بر مى‌آيد كه منظور از جمله آمنت ايمان اختيارى صحيح است، هم چنان كه جمله بعد هم كه مى‌فرمايد:(فَنَفَعَها إِيمانُها) به اين معنا اشعار دارد. و از آنجا كه اين تحضيض بر امرى ماضى واقع شده كه هنوز تحقق نيافته قهرا معناى ياس و نوميدى را افاده مى‌كند، ياسى كه مساوى با نفى است، و چون چنين مفادى داشته قوم يونس را از آن استثناء كرده و فرموده:(إِلَّا قَوْمَ يُونُسَ).

و معناى آيه اينست كه: چرا- از اين قريه‌ها كه رسولان ما به سويشان آمدند و اهل آن قريه‌ها آن رسولان را تكذيب كردند- هيچ قريه‌اى قبل از نزول عذاب ايمانى اختيارى نياورد. تا ايمانش سودى به حالش داشته باشد، نه، هيچ قريه‌اى ايمان نياورد مگر قوم يونس كه وقتى ايمان آورد عذاب خوار كننده در زندگى دنيا را از آنان برداشتيم و تا مدتى- كه همان اجل طبيعى آنان بود- از زندگى برخوردارشان نموديم. و با اين معنايى كه ما براى آيه كرديم معلوم مى‌شود كه استثناء متصل است.

بعضى‌[1] از مفسرين گفته‌اند: معناى آيه اينست كه در گذشته هيچ چنين اتفاقى نيفتاد كه اهل قريه‌اى همگى و بدون استثناء ايمان بياورند مگر قوم يونس، و چرا همه قريه‌ها اينطور نباشند؟

ليكن اين معنا براى آيه درست نيست، هر چند كه فى نفسه معناى صحيحى است، براى اينكه آيه شريفه با خصوصياتى كه در آن هست با اين معنا منطبق نيست.

بعضى ديگر گفته‌اند: معنايش اينست كه: از حال هيچ قريه‌اى از قرى سابقه ندارد كه نخست كفر ورزيده، سپس ايمان آورده و ايمانش سودمند به حالش شده باشد، مگر قوم يونس كه وقتى ايمان آوردند ما عذاب را از آنان برداشته، از زندگى برخوردارشان كرديم. اشكالى كه به اين وجه وارد است همان اشكالى است كه به وجه قبلى وارد بود.

(وَ لَوْ شاءَ رَبُّكَ لَآمَنَ مَنْ فِي الْأَرْضِ كُلُّهُمْ جَمِيعاً) يعنى اگر پروردگارت مى‌خواست، تمامى انسانهايى كه روى زمينند ايمان‌

[1] مجمع البيان، ج 3، ص 98.