صدر اول است اين انقلاب اخلاقى عميقتر مى‌گردد، به گونه‌اى كه در هر گوشه‌اى از مسجد الحرام و سرزمين مكه، انسان، چهره پيامبر صلى الله عليه و آله و على عليه السلام و ساير پيشوايان بزرگ را مى‌بيند، و صداى آواى حماسه‌هاى آنها را مى‌شنود.

آرى اينها همه دست به دست هم مى‌دهند و زمينه يك انقلاب اخلاقى را در دلهاى آماده فراهم مى‌سازد، به گونه‌اى توصيف ناشدنى ورق زندگانى انسان را برمى‌گردانند و صفحه نوينى در حيات او آغاز مى‌كنند.

بى‌جهت نيست كه در روايات اسلامى مى‌خوانيم: «كسى كه حج را به طور كامل انجام دهد يخرج من ذنوبه كهيئته يوم ولدته امه!»: از گناهان خود بيرون مى‌آيد همانند روزى كه از مادر متولد شده» [1].

آرى حج براى مسلمانان يك تولد ثانوى است، تولدى كه آغازگر يك زندگى نوين انسانى مى‌باشد.

البته احتياج به يادآورى ندارد كه اين بركات و آثار- و آنچه بعداً به آن اشاره خواهيم كرد- نه براى كسانى كه از حج تنها به پوسته‌اى از آن قناعت كرده، و مغز آن را بدور افكنده‌اند و نه براى آنها كه حج را وسيله تفريح و سير و سياحت و يا تظاهر و ريا و تهيه وسائل مادى شخصى قرار داده و هرگز به روح آن واقف نشده‌اند سهم آنها همان است كه به آن رسيده‌اند!

2- بعد سياسى حج-: به گفته يكى از بزرگان فقهاى اسلام مراسم حج در عين اينكه خالص‌ترين و عميقترين عبادات را عرضه مى‌كند، مؤثرترين وسيله براى پيشبرد اهداف سياسى اسلام است.

روح عبادت، توجه به خدا، و روح سياست، توجه به خلق خدا است، اين دو در حج آنچنان به هم آميخته‌اند كه تاروپود يكپارچه!.

حج عامل مؤثرى براى وحدت صفوف مسلمانان است.

حج عامل مبارزه با تعصبات ملى و نژادپرستى و محدود شدن در حصار مرزهاى جغرافيائى است:

[1]- بحار الانوار ج 99 ص 26.