آن قائل نيستيم! ما مى‌گوئيم: لَيْسَ فى دارِ الْوُجُودِ غَيْرُه دَيّارٌ «در سراى وجود غير او چيزى نيست»!! در اينجا صاحب مواقف مى‌افزايد اين عذر بدتر از گناه است‌ [1]

البته صوفيان از اين گونه سخنان بسيار دارند سخنانى كه نه با موازين و منطق عقل سازگار است، نه با منطق شرع.

به هر حال مسأله‌ «اتحاد» حقيقى ميان دو چيز همان‌گونه كه در كلام «مرحوم علامه» آمده محال است، چرا كه اين سخن عين تضاد مى‌باشد، چگونه ممكن است دو چيز يكى شوند به علاوه اگر كسى معتقد به اتحاد خداوند با همه مخلوقات يا خصوص عارفان، و به اصطلاح واصلان، بوده باشد، لازمه آن داشتن صفات ممكنات، اعم از زمان و مكان و تغيير و غير آن است.

و در مورد «حلول» به معنى نفوذ كردن خداوند در اشياء آن نيز لازمه‌اش دارا بودن مكان است، و اين چيزى است كه با واجب الوجود بودن خداوند ابداً سازگار نيست. [2]

اصولًا صوفيه خود معتقدند كه اينگونه ادعاها را با دليل عقل نمى‌توان اثبات كرد، و غالباً راه خود را از راه عقل جدا مى‌كنند، و به يك سلسله مسائل ذوقى و پندارى كه نام آن را «راه دل» مى‌گذارند پناه مى‌برند، و مسلماً از كسى كه منطق عقل را نپذيرد جز اين سخنان ضد و نقيض را نمى‌توان انتظار داشت.

و به همين جهت است كه هميشه و در همه اعصار بزرگان علما از آنها فاصله گرفته و آنها را از خود طرد كرده‌اند.

قرآن در بسيارى از آيات تكيه بر عقل و برهان مى‌كند و آن را طريق معرفة اللّه مى‌شناسد. [3]

[1]- دلائل الصدق جلد 1 صفحه 137.

[2]- قابل توجه اينكه همين معنى در مورد بطلان حلول و اتحاد در شرح تجريد العقائد علّامه حلى طى استدلال مشروحى آمده است (كشف المراد صفحه 227 باب انه تعالى ليس بحال فى غيره و نفى الاتحاد عنه)

[3]- تفسير پيام قرآن 4/ 267 و 281