امّا برخى از انسانها قدر اين ويژگيها و زمينه‌هاى سعادت را ندانسته، و آن قدر سقوط مى‌كنند كه به مرحله اسفل سافلين مى‌رسند؛ جايى كه پايين‌تر از آن تصوّر نمى‌شود. راستى اسفل السافلين كجا و به چه معناست؟

برخى از مفسّران اسفل سافلين را به ارْذَلِ الْعُمُرِ [1] (دوران پيرى و پايان عمر انسان) تفسير كرده‌اند، كه اين تفسير عجيبى به نظر مى‌رسد، زيرا با آيه پس از آن يعنى‌ «إِلَّا الَّذِينَ آمَنُوا وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ» سازگار نيست. زيرا اين استثنا نمى‌تواند استثناى ارذل العمر كه سير طبيعى عمر انسان است، باشد. بنابراين تفسير فوق بدون شك صحيح نيست.

تفسير صحيح آن است كه اسفل سافلين در دنيا همان‌ «بَلْ هُمْ أَضَلُّ» [2] و آخرين نقطه توحّش و بربريّت و درّنده خويى است. همان چيزى كه اكنون در گوشه و كنار جهان به وفور ديده مى‌شود. انسان نماهايى كه ماشين بمب‌گذارى شده را در كنار بيمارستان، يا مسجد يا حسينيّه پر از جمعيّت، يا بازار يا مناطق شلوغ ديگر منفجر مى‌كنند، و زن و مرد، بزرگ و كوچك، گناهكار و بى‌گناه را به بدترين شكل مى‌كشند، مصداق اسفل السافلينند. آن دسته از مدّعيان دروغين حقوق بشر كه بمبهاى ده تُنى را بر روى مردم بى‌گناه هيروشيما و ناكازاكى خالى كرده، و جان هزار نفر انسان مظلوم را گرفتند، از مصاديق روشن بل هم اضل هستند. كسانى كه در گوشه و كنار جهان آتش جنگ را شعله‌ور نموده تا كارخانه‌هاى اسلحه‌سازى آنها از حركت باز نايستاد، و مهمّات ويرانگرشان به فروش برود، و بر دلارهايشان روز به روز افزوده گردد، حيوانات درّنده‌اى هستند كه لباس انسان به تن كرده‌اند.

و اسفل السافلين در جهان آخرت قعر جهنّم، و پايين‌ترين نقطه دوزخ است! و اين قوس نزولى و آن قوس صعودى با اين دامنه وسيع، يكى از امتيازات انسان است.

سؤال: چه كنيم كه در قوس نزولى قرار نگرفته، و به اسفل السافلين سقوط نكنيم؟

[1]. اين تعبير در آيه 70 سوره نحل و آيه 5 سوره حج آمده است.

[2]. اين تعبير در آيه 179 سوره اعراف، و 44 سوره فرقان آمده است.