غالباً در كنار بازارهاى اسلامى مدرسه‌هاى علمى است و بازاريان پاره‌اى از اوقات خود را وقف فراگرفتن قرآن و مسائل فقهى به خصوص مسائل تجارت اسلامى مى‌كنند.

بازارهاى اسلامى طورى ترتيب داده شده كه مسجد جامع، معبر و مدخل آن است. باشد كه بازاريان با ياد خدا، وارد بازار شوند و به كسب و تجارت مشغول شوند، و به هنگام بازگشت به نماز بپردازند.

اينگونه پيوندها در اسلام ميان مسجد و اقتصاد، فضاى اسلامى اقتصاد و بازار را آنچنان مى‌ساخت كه روح اسلامى در بازار حاكم بود و همين فضا تا حدود بسيار زيادى از بى عدالتى‌ها مى‌كاست و همان‌طور كه اميرمؤمنان على عليه السلام فرمود:

«سوق المسلمين كمسجدهم فمن سبق الى مكان فهو أحقّ به إلى اللّيل‌». [1]

توضيح اينكه در گذشته بعضى از بازارها، حجره و مغازه نداشت بلكه مثل جمعه بازارهاى امروز، فروشندگان در آنجا جمع مى‌شدند و هر كسى در گوشه‌اى از بازار، بساط خود را مى‌گستراند و شب كه مى‌شد جمع مى‌كرد و مى‌رفت. امام عليه السلام مى‌فرمايد:

همان‌گونه كه در مسجد، هر كسى زودتر بيايد و محلّى را اشغال كند نسبت به آن- مادام كه در مسجد است- اولويت دارد بازار مسلمين نيز چنين است؛ هر كس زودتر محّلى را اشغال كند تا شب اولويت دارد.

گرچه اين حديث ناظر به مسأله «سبق» است، ولى با توجه به اينكه قاعده سبق منحصر به مسجد و بازار نيست بلكه تمام انفال و مانند آن را شامل مى‌شود، انتخاب مسجد براى تشبيه، اين پيام را دارد كه به هر حال بين مسجد و بازار، رابطه روشنى وجود دارد.

مسجد جامع و بيت‌المال:

در برخى از مساجد اسلامى همانند مسجد جامع دمشق، در صدر اسلام، قسمتى از آن به بيت‌المال اختصاص داده شده بود كه وجوهات نقدى، صدقات و زكوات و غيره در آن دريافت و نگاهدارى مى‌شد و اگر بازرگانى ورشكسته مى‌شد و يا در سفر در راه مى‌ماند، از سهم «والغارمين» و «ابن سبيل» تأمين مى‌گرديد.

پيوند بازار اسلامى با مسجد، مدرسه و كتابخانه:

در ابتداى بازار تهران يك مدرسه علوم دينى است كه در گذشته بازاريان هر بامداد قبل از شروع بازار در درس‌هاى عمومى فقه و قرآن شركت مى‌كردند، آنگاه از جلوخان شمالى وارد مسجد و از جلوخان غربى يا شرقى با ياد خدا وارد بازار مى‌شدند و به هنگام نماز به مساجد مختلفى كه در نقاط مختلف بازار بود مى‌رفتند و در روزهاى جمعه نيز به نماز جمعه مى‌پيوستند. ضمناً منزل امام جمعه‌

[1]. كافى، ج 5، ص 155، ح 1.