استدراجى است كه به تدريج و گام به گام تو را به سمت عذابى بسيار سخت در همين دنيا و يا در آخرت به پيش مى‌راند: هنگامى كه خداى سبحان با وجود گناهانت، نعمت‌هايش را پى در پى بر تو فرو مى‌فرستد پس آن براى تو استدراج است:

«اذا رأيت اللَّه سبحانه يتابع عليك النعم مع المعاصي فهو استدراج لك‌». [1]

11/ 5. گناه و توبه از آن نيز يكى ديگر از اصول فزونى نعمت و يا از كف رفتن آن است؛ اين حقيقتى است كه از زبان حضرت نوح در قرآن كريم مى‌خوانيم: «از پروردگارتان آمرزش بخواهيد كه او آمرزنده است و بركات خويش را از آسمان بر شما فرو مى‌بارد و شما را با اموال و فرزندان مدد مى‌كند» [2] و اميرمؤمنان در كلامى از نهج‌البلاغه به آن اشاره مى‌كند: «ايزد تعالى بندگانى را كه مرتكب اعمال ناشايست شوند به كاسته شدن ميوه‌ها و منع بركات از ايشان و فروبستن خزاين خيرات به روى آنان مى‌آزمايد تا توبه‌كنندگان توبه كنند و گناه‌كاران از گناه كردن باز ايستند و پند گيرندگان پند گيرند و آن كه اراده گناه كرد، بازگردد». [3]

12/ 5. ايمان و تقوا نيز به تصريح قرآن كريم يكى از اصول حاكم براى فروفرستادن بركات اقتصادى است: « «وَلَوْ أَنَّ أَهْلَ الْقُرَى‌ آمَنُوا وَاتَّقَوْا لَفَتَحْنَا عَلَيْهِمْ بَرَكَاتٍ مِّنَ السَّمَاءِ وَالْأَرْضِ»؛ به يقين اگر مردم شهرها و آبادى‌ها ايمان مى‌آوردند و تقوا پيشه مى‌كردند بركاتى از آسمان و زمين بر آنان نازل مى‌كرديم». [4]

13/ 5. اينكه داد و عدل بركت مى‌آورد و ظلم نعمت‌ها را دور مى‌سازد از اصول ديگرى است كه خداى سبحان آن را بر نظام اقتصادى حاكم كرده است. در بيانى از اميرمؤمنان مى‌خوانيم:

«بالعدل تتضاعف البركات‌

؛ با برقرارى عدالت، بركات و نعمت‌ها فزونى مى‌يابد» [5] و در بيان ديگرى از آن حضرت آمده است:

«الظلم يَطْرد النعم‌

؛ ظلم نعمت‌هاى الهى را دور مى‌سازد». [6]

14/ 5. آخرين سنّت و اصلى كه به آن اشاره مى‌شود شكر نعمت و در مقابل آن كفران نعمت است كه قرآن كريم با صراحت به آن ناطق است: «لَئِنْ شَكَرْتُمْ لَأَزِيدَنَّكُمْ وَلَئِنْ كَفَرْتُمْ إِنَّ عَذَابِى لَشَدِيدٌ». [7] شكى نيست كه مقصود از آنها تنها شكر و يا كفران لفظى و زبانى نيست، بلكه شكر در مقام عمل است كه بهره‌بردارى صحيح و خداپسندانه از نعمت‌ها باشد و كفران عملى كه عبارت است از جارى ساختن سرمايه در مسيرى كه خدا از آن نهى كرده، از اتمّ مصاديق شكر و كفران است.

6. آرامش روح در كنار بهره‌مندى جسم‌

فعّال اقتصادى بايد توجه داشته باشد كه انسان، تنها جسم نيست تا در فعاليت‌هاى اقتصادى تنها به فكر منافع مادى و تهيه اسباب رفاه جسمانى بوده باشد، بلكه در كنار اين جسم خلق شده از «صَلْصالٍ» و «حَمَأٍ مَسْنون» (گِل خشكيده گرفته شده از گِل بدبو) روحى در او دميده شده كه به جهت شرافتش‌

[1]. غررالحكم، همان، ح 7849.

[2]. نوح، آيه 10-/ 12.

[3]. نهج‌البلاغه، خطبه 143.

[4]. اعراف، آيه 96.

[5]. ميزان الحكمه، ح 1702.

[6]. غررالحكم، ح 10410.

[7]. ابراهيم، آيه 7.