اين نكته، خصوصاً با ملاحظه روايات فريقين كه ويژگى‌هايى را براى عنوان «فقيه» ذكر مى‌كند و آثار و نشانه‌هايى را براى «فقه» بر مى‌شمرد، قابل باور است، ويژگى‌ها و نشانه‌هايى كه قطعاً به صرف آشنايى با احكام حلال و حرام و تفريعات طلاق، لعان، بيع و اجاره، بدون فراگيرى معارف و معيارهاى اخلاقى، حاصل نمى‌گردد، نظير:

الف) نگه داشتن مردم و مخاطبان در حالت خوف و رجا و مأيوس نساختن آنان از رحمت خدا و ايمن نساختن آنها از مكر و سخط خدا:

(الفقيه كلّ الفقيه من لم يُقنّط النّاسَ من رحمة اللَّه و لم يُؤْيِسْهم من رَوْح اللَّه عزّ و جلّ و لم يُؤْمِنْهم من مكر اللَّه). [1]

ب) زهد در دنيا و رغبت به آخرت به همراه تمسّك به سنّت نبى اكرم:

(إنّ الفقيه حقّ الفقيه الزاهد فى الدنيا، الراغب في الآخرة، المتمسّك بسنّة النّبى صلى الله عليه و آله) [2]

و يا زهد در دنيا و رغبت به آخرت به همراه بصيرت در دين و مداومت بر عبادت پروردگار:

(انّما الفقيه، الزاهد فى الدنيا، الراغب فى الآخرة، البصير بأمر دينه المداوم على عبادة ربّه). [3]

ج) مخالفت با بدكاران در راه خدا و آشنايى با حيله‌ها و آفت‌هاى نفس خويش:

(لا يفقه العبد كلّ الفقه حتّى يَمقُت النّاس في ذات اللَّه و حتّى لا يكون أحد أمقت من نفسه). [4]

د) حلم و سكوت و گزيده گويى:

(من علامات الفقه، الحلم، ... و الصمت) [5]

؛ (من فِقه الرّجل قلّة كلامه فيما لا يعنيه). [6]

با اين بيان روشن مى‌شود كه در فرهنگ خود اهل بيت عنوان «فقيه اهل بيت» به كسى اطلاق مى‌شود كه صرف نظر از بصيرت در مسائل حلال و حرام، از بصيرت در مسائل تفسيرى، كلامى، اعتقادى و اخلاقى نيز برخوردار باشد و در واقع بايد عناوينى چون «اسلام‌شناس» و «دين‌شناس» را معادل آن دانست.

چنانكه روشن شده است كه اين عموم و شمول مفهومى، اختصاص به عرصه روايات فريقين ندارد بلكه به طور كلى، در ادبيات و استعمالات متشرّعين از سلف صالح و عصر صحابه و تابعين نيز، شايع بوده است، و اين حقيقتى است كه بزرگانى چون شهيد ثانى در منية المريد [7] و ابو حامد غزالى در احياء العلوم‌ [8] نيز به آن تصريح كرده‌اند.

به بيان ديگر: چنانكه در لسان روايات و ائمّه معصومين عليهم السلام واژه فقه در معناى قرآنى خود كه همان معناى لغوى است استعمال مى‌شد، در محاورات و استعمالات متديّنان و متشرّعان نيز قضيه، چنين بوده؛ بلكه از بعضى نقل‌ها بدست مى‌آيد كه اين وضعيت تا عصر امام صادق عليه السلام و شافعى و ابو حنيفه ادامه داشت؛ زيرا تا آن زمان،

[1]. نهج البلاغه‌، حكمت 90. ر. ك: كنز العمال‌، ج 10، ص 181، ح 28943؛ سنن دارمى‌، ج 1، ص 89 از امير مؤمنان على عليه السلام.

[2]. كافى‌، ج 1، ص 70، ح 8 از امام باقر عليه السلام.

[3]. سنن دارمى‌، ج 1، ص 89 از حسن بصرى.

[4]. كنز العمّال‌، ج 10، ص 182، ح 28950 از شدّاد بن أوس.

[5]. الاختصاص‌، ص 232، از امام رضا عليه السلام.

[6]. بحار الأنوار، ج 2، ص 54 از رسول مكرم اسلام صلى الله عليه و آله.

[7]. ر. ك: منية المريد، ص 157.

[8]. ر. ك: المحجّة البيضاء، ج 1، ص 81- 83.