مطلب به طور تفصيل به اين قلمرو پرداخته مى‌شود:

1. تأثير زمان و مكان در موضوعات‌

موضوع عبارت است از شخص يا شيئى كه فعليّت يافتن حكم متوقّف بر وجود آن است؛ مانند عنوان «مسكر» در حرمت شرب خمر و عنوان «مستطيع» در وجوب حج. [1]

متعلّق در احكام به عقيده همه فقها همان افعال مكلّفين و همان چيزى است كه از بنده طلب مى‌شود. [2]

با ذكر اين مقدّمه به انواع تأثير زمان و مكان در موضوعات مى‌پردازيم:

الف) تغيير مصداق‌

براى تغيير مصداق مثالهاى فراوانى وجود دارد از جمله:

1. موضوع وجوب حج عنوان مستطيع است؛ ولى ممكن است كسى در زمان خاصّ با توانايى مخصوص و محدود، مستطيع به حساب آيد و در زمانى ديگر كه تحقّق عنوان استطاعت غناى بيشترى را مى‌طلبد مستطيع نباشد، چنان كه خصوصيّت مكانى نيز ممكن است سبب چنين تغيير و تبدّلى گردد.

2. فقير يكى از مصارف خمس و زكات است؛ ولى مصداق آن با اختلاف زمان و مكان تغيير مى‌كند، زيرا ممكن است در يك مكان به كسى با درآمد محدودى فقير اطلاق شود و در مكانى ديگر به كسى كه از درآمدى بالاترى نيز برخوردار است، زير خط فقر اطلاق شود.

3. حرمت ربا مربوط به مكيل و موزون است.

اين دو عنوان با اختلاف زمان و مكان تغيير مى‌كنند؛ مثلًا برنج مى‌تواند در يك شرايط مكيل و در شرايط ديگر موزون به حساب آيد و بعضى از معدودها كه مشمول حرمت ربا نيست با اختلاف زمان و مكان مى‌تواند موزون، محسوب شود.

4. حكم ضمان در مثلى و قيمى‌

«مثلى» به چيزى اطلاق مى‌شود كه همانند، فراوان دارد؛ مانند حبوبات و قيمى به چيزى گفته مى‌شود كه همانند زياد ندارد؛ مانند لباس. ممكن است چيزى كه مثل لباس قيمى بوده است با پيشرفت صنعت در زمانى ديگر، مثلى به حساب آيد.

ب) تبديل موضوع با تغيير درونى آن‌

مانند آنچه در احكام مطهرات ذيل عنوان استحاله، انتقال و انقلاب ذكر شده است. مراد از استحاله در اينجا استحاله موضوع پيشين و تبديل آن عرفاً به موضوع ديگر است و دليل بر مطهريّت استحاله اين است كه با استحاله، موضوع جديدى غير از آن موضوعى كه به نجاستش حكم شده بود، به وجود مى‌آيد. [3]

[1]. دروس فى علم الاصول‌، الحلقة الاولى، ص 158.

[2]. فوائد الاصول‌، ج 1، ص 145.

[3]. التنقيح فى شرح العروة الوثقى‌، ج 3، ص 168.