بوده و خارج از حيطه انسان است و قهراً نمى‌تواند دخالت و تأثيرى آن چنان در فتوا و استنباط احكام داشته باشد.

همچنين بايد گفت: زمان و مكان به معناى رايج آن در ميان عرف، هر چند ممكن است در احكام و موضوعات و ملاكات آن اخذ شده باشد بدين صورت كه مثلًا زمان، گاه شرط وجوب (حلول ماه رمضان براى وجوب صوم) و گاه شرط واجب (حلول ذى حجّه براى وجوب حج) در نظر گرفته شده است؛ ولى اين معنا از زمان و مكان مورد بحث نيست، بلكه مراد ما از زمان و مكان، ويژگيهاى هر عصر و هر محيط است كه مى‌تواند روى موضوعات احكام، اثر بگذارد يا به صورت قرينه حاليّه بر مفاهيم نصوص تأثيرگذار باشد. به بيان ديگر و جامع‌تر تأثير زمان و مكان در استنباط، به سه نحو قابل تصوير است:

الف) تأثير زمان و مكان نزول، يا صدور، يكى از قرائن عقليّه متن شرعى: براى استنباط از يك متن، لازم است همه قرائن لفظيّه و عقليّه، متّصله و منفصله را ملاحظه كرد و روشن است كه فضاى نزول يك آيه و يا فضاى صدور يك روايت و شرايط زمانى و مكانى و جوّ حاكم در زمان نزول يا صدور، يكى از قرائن عقليّه متّصله به حساب مى‌آيد.

ب) تأثير زمان و مكان استنباط فقيه در شناخت موضوع حكم: شكى نيست كه زمان يا مكانى كه فقيه در آن، به استنباط حكمى مى‌پردازد در تعيين و تشخيص موضوع، اثر دارد و مثلًا سبب مى‌شود كه فقيه به اين نتيجه برسد كه بازى با شطرنج حرام نيست، زيرا در اين ظرف زمانى يا مكانى جزء مصاديق قمار كه موضوع دقيق حكم حرمت است، قرار نمى‌گيرد. يا مثلًا در آيه‌ «وَ أَمْرُهُمْ شُورى‌ بَيْنَهُمْ» [1] دستور به مشورت و اتكا بر آرا در اداره جامعه داده شده و همان‌طور كه مى‌بينيم موضوع مشورت متناسب با سنتها و عرف جوامع تغيير شكل داده و از آن حالت بسيط در آمده و تبديل به يك نظام مدوّن و سيستماتيك شده است به طورى كه اتكا بر آراى مردم در تصميم‌گيريهاى كلان جامعه، امرى الزامى تلقى مى‌شود. روشن است كه با سير صعودى تحوّلات جوامع و تكامل عقلانى آن، مصاديق جديدتر و مناسب ترى نيز براى موضوع مشورت پديد خواهد آمد.

ج) تأثير زمان و مكان در تأمّلات و دقّتهاى فقيه در متون: شرايط زمانى و مكانى ممكن است سبب شود كه فقيه با نگاه تازه‌اى به نصوص شرعيّه بنگرد و مثلًا تشكيل حكومت دينى و قرار گرفتن فقيه بر كرسى قيادت و رهبرى و نيازهاى فراوانى كه در اين زمان خاص بوجود آمده، سبب مى‌شود فقيه قائد با تأمّل و دقت تازه‌اى به نصوصى كه بيانگر احكام مرتبط به حكومت و شئون آن است بنگرد و به نتايج جديدى، چه در عرصه موضوعات و چه در حوزه احكام برسد و يا ملاحظه مشكلات فعلى در رمى جمرات و ازدحام خطرآفرين در ايّام حج، ممكن‌

[1]، شورى، آيه 38.