نام کتاب : دائرة المعارف فقه مقارن نویسنده : مكارم شيرازى، ناصر جلد : 1 صفحه : 107
فضل بن شاذان نيشابورى (م 260) است؛ وى از ياران امام جواد و امام هادى عليهما
السلام است و از امام رضا عليه السلام نيز روايت دارد و در ميان علماى شيعه بسيار
معروف است. مرحوم كشى مىگويد: وى 180 كتاب تأليف كرد. [1]
برخى از اين كتابها در فقه است، مانند: كتاب
الفرائض الكبير، كتاب الفرائض
الاوسط، كتاب الفرائض
الصغير، كتاب الطلاق، كتاب المُتْعتيْن: متعة النساء و متعة الحجّ و .... [2]
همچنين در ميان اصحاب امام رضا و امام جواد عليهما السلام چهرههاى معروف علمى
و فقهى وجود دارند، كه از جمله آنها احمد بن محمّد بن عيسى اشعرى، احمد بن محمّد
ابى نصر بزنطى، زكريا بن آدم، محمّد بن اسماعيل بن بزيع، حسين بن سعيد اهوازى و
على بن مهزيار است. برخى از اين بزرگان داراى تأليفات متعدد فقهى نيز بودهاند.
از شاگردان برجسته امام هادى عليه السلام نيز مىتوان از ايّوب بن نوح، عثمان
بن سعيد اهوازى و عبد العظيم حسنى (مدفون در شهر رى) نام برد كه برخى از آنان
داراى آثار ارزشمند علمى و فقهى هستند.
از شاگردان برجسته و چهرههاى روشن مكتب امام حسن عسكرى نيز مىتوان به احمد
بن اسحاق اشعرى قمى، أبو هاشم داوود بن قاسم جعفرى، عبد اللَّه بن جعفر حميرى، أبو
عمرو عثمان بن سعيد عمرى، على بن جعفر و محمّد بن حسن صفار اشاره كرد. [3]
ويژگىهاى اين دوره:
1. اين دوره عصر حضور ائمّه اهل بيت عليهم السلام است كه نقش عمده آنان تبيين
شريعت و صيانت آن از تحريف بوده است؛ از اين رو مردم موظف بودند به آنها مراجعه
كرده و به طور كامل از آنان پيروى نمايند.
2. دسترسى مردم به حكم شرعى واقعى با مراجعه به ائمّه اهل بيت ممكن بوده است.
3. فقاهت در اين عصر، در فراگيرى سنّت و احاديث، حفظ و نقل آنها و فتوا دادن
بر اساس آنچه كه از آيات قرآن و احاديث به طور روشن به دست مىآمد، خلاصه مىشد.
4. در اين دوره اجتهاد را به معناى مصطلح- به سبب حضور ائمّه اهل بيت عليهم
السلام- جز در مواردى كه دسترسى به آن بزرگواران ممكن نبود، مجاز نمىدانستند.
5. حديث و فقه با هم آميخته بود و مسائل فقهى بر اساس احاديث و غالباً به صورت
غير منظم تدوين و با اسنادش ذكر مىشد.
6. پرورش هزاران فقيه و محدّث در مكتب اهل بيت عليهم السلام.