اين اعلام، ممكن است مربوط به دنيا باشد، و يا مربوط به قيامت، و يا هر دو، و به اين ترتيب، كوس رسوائى آنها را همه جا مىزنند.
***
در آخرين آيه مورد بحث، سرنوشت نهائى اين منافقان تيرهدل را چنين بيان مىكند: «شيطان بر آنها مسلط شده، و آنها را به سرعت مىراند، و به همين جهت ياد خدا را از خاطر آنها برده است» «اسْتَحْوَذَ عَلَيْهِمُ الشَّيْطانُ فَأَنْساهُمْ ذِكْرَ اللَّهِ».
به همين دليل، «آنها حزب شيطانند» «أُولئِكَ حِزْبُ الشَّيْطانِ».
«بدانيد حزب شيطان زيانكارانند» «أَلا إِنَّ حِزْبَ الشَّيْطانِ هُمُ الْخاسِرُونَ».
«اسْتَحْوَذَ» از ماده «حوذ» (بر وزن موز) در اصل به معنى قسمت پشت ران شتر است، و از آنجا كه «ساربان» به هنگام راندن شترها بر پشت رانهاى آنها مىزند، اين واژه به معنى تسلط يافتن و به سرعت راندن آمده است.
آرى، منافقان دروغگو و مغرور به مال و مقام، سرنوشتى جز اين ندارند كه در بست در اختيار شيطان و وسوسههاى او قرار مىگيرند، و خدا را به كلى فراموش مىكنند، نه تنها منحرف مىشوند، كه در زمره عمال شيطان و اعوان، انصار، لشكر و حزب او براى گمراه ساختن ديگران، قرار مىگيرند.
امير مؤمنان على عليه السلام درباره آغاز وقوع فتنهها و اختلافها، مىفرمايد: أَيُّهَا النَّاسُ إِنَّمَا بَدْءُ وُقُوعِ الْفِتَنِ أَهْوَاءٌ تُتَّبَعُ وَ أَحْكَامٌ تُبْتَدَعُ يُخَالَفُ فِيهَا كِتَابُ اللَّهِ يَتَوَلَّى فِيهَا رِجَالٌ رِجَالًا فَلَوْ أَنَّ الْبَاطِلَ خَلَصَ لَمْيَخْفَ عَلَى ذِي حِجًى وَ لَوْ أَنَّ الْحَقَّ خَلَصَ لَمْيَكُنِ اخْتِلافٌ وَ لَكِنْ يُؤْخَذُ مِنْ هَذَا ضِغْثٌ وَ مِنْ هَذَا ضِغْثٌ فَيُمْزَجَانِ فَيَجِيئَانِ مَعاً فَهُنَالِكَ اسْتَحْوَذَ الشَّيْطَانُ عَلَى أَوْلِيَائِهِ وَ نَجَا الَّذِينَ سَبَقَتْ لَهُمْ مِنَ اللَّهِ الْحُسْنَى: «اى مردم آغاز وقوع فتنهها، آراء باطلى است كه از