نه معبودهاى ساختگىشان به فريادشان مىرسند، نه شفاعت شفيعان درباره آنها مؤثر است، و نه با كذب و دروغ و يا توسل به «زر» و «زور» مىتوانند از چنگال آتش دوزخ، آتشى كه اعمالشان آن را شعلهور ساخته رهائى يابند.
توجه به اين نكته لازم است كه جمله «ظَنُّوا» گر چه از ماده «ظنّ» است، ولى در اينجا و بسيارى موارد ديگر، به معنى «يقين» به كار مىرود.
لذا در سوره «بقره» آيه 249 هنگامى كه از مؤمنان راستين و مجاهدان ثابت قدمى كه همراه «طالوت» به مبارزه با «جالوت» جبار و ستمگر برخاستند، سخن مىگويد تعبير به: قالَ الَّذِينَ يَظُنُّونَ أَنَّهُمْ مُلاقُوا اللَّهِ كَمْ مِنْ فِئَةٍ قَلِيلَةٍ غَلَبَتْ فِئَةً كَثِيرَةً بِإِذْنِ اللَّهِ:
«آنها كه ايمان قاطع به معاد داشتند گفتند: بسيار مىشود كه گروهى اندك (اما با ايمان) به فرمان خدا بر گروه كثيرى پيروز گردد».
ضمناً، كلمه «مُواقِعُوها» از ماده «مواقعه» به معنى وقوع بر يكديگر است اشاره به اين كه: هم آنها بر آتش مىافتند، و هم آتش بر آنها، هم آتش در آنها نفوذ مىكند و هم آنها در آتش؛ چرا كه در آيات ديگر قرآن خواندهايم:
«گنهكاران خود هيزم آن آتشند». «1»
***
نكتهها:
1- آيا شيطان فرشته بود؟
مىدانيم فرشتگان پاك و معصومند، و قرآن هم به پاكى و عصمت آنها شهادت داده، آنجا كه مىگويد: بَلْ عِبادٌ مُكْرَمُونَ* لايَسْبِقُونَهُ بِالْقَوْلِ وَ هُمْ بِأَمْرِهِ يَعْمَلُونَ: «آنها بندگان گرامى خدا هستند* در هيچ سخنى بر او پيشى