آن را تنگ و پرپيچ‌وخم مى‌سازند (تا مردم را در دام خود گرفتار سازند)»؛ (قد هوّنوا الطّريق، و أضلعوا [1] المضيق).

اين روش را امروز هم در منافقان عصر خويش مى‌بينيم كه با شرايط سهلى افراد را وارد گروه خويش مى‌سازند، آن‌گاه چنان دست و پاى با انواع تعهدات و بدهكاريها مى‌بندند كه خروج از جرگه آنان بسيار سخت است. جهانخواران عصر ما براى گرفتار ساختن ملت‌ها و كشورها، نخست با شرايط ساده‌اى وام‌هاى سخاوتمندانه به آنها مى‌دهند. هنگامى كه آنها را گرفتار ساختند فشارها را پى‌درپى بر آنها وارد مى‌سازند و خواسته‌هاى خود را بر آنان تحميل مى‌كنند، در حالى كه چنان دست و پاى آنها بسته كه راه خروج و بازگشت ندارند.

سرانجام امام عليه السّلام در پايان اين خطبه، هشدار مى‌دهد و مى‌فرمايد: «آنها دارودسته شيطانند و شراره‌هاى آتش دوزخ (همان‌گونه كه خدا مى‌فرمايد) آنها حزب شيطانند، و بدانيد حزب شيطان زيان‌كارانند»؛ (فهم لمة [2] الشّيطان، و حمة [3] النّيران: «أُولئِكَ حِزْبُ الشَّيْطانِ أَلا إِنَّ حِزْبَ الشَّيْطانِ هُمُ الْخاسِرُونَ» [4]).

نكته نفاق و منافقان در طول تاريخ‌

هيچ‌كس نمى‌تواند تاريخچه‌اى براى نفاق و منافقان تعيين كنند. در جوامعى كه‌

[1]. «اضلعوا» در اصل از ريشه «ضلع» به معناى دنده گرفته شده و چون دنده‌ها معمولا كج است «اضلاع» به معناى كج‌ومعوج ساختن آمده است.

[2]. «لمة» جمعيّتى است از مردان و زنان و بعضى تعداد آن را سه تا ده ذكر كرده‌اند و ممكن است در اينجا اشاره به اين باشد كه نفرات آنها كم و خطراتشان زياد است.

[3]. «حمة» به معناى سم و زهر است و به هرچيز گزنده‌اى «حمة» اطلاق مى‌شود، مانند سوزش و حرارت آفتاب.

[4]. مجادله، آيه 19.