مقصود از «علم نافع» در درجه اوّل، علومى است كه براى دين و ارزشهاى معنوى و زندگى سعادت‌بخش در جهان ديگر، سودمند است و در درجه بعد، همه علوم و دانشهايى را كه براى عزت و عظمت و استقلال و سربلندى انسانها در اين دنيا لازم است؛ اعم از علوم مربوط به سلامت انسان يا صنايع و كشاورزى يا علوم سياسى و مانند آن.

بى‌شك رابطه انسان با جهان خارج، جهان امروز و گذشته به‌طور عمده از طريق اين دو موهبت الهى؛ يعنى چشم و گوش است، حقايق را با چشم مى‌بيند، تاريخ مكتوب را با چشم مى‌خواند، پيام الهى و پيشوايان دين و تجربيات بزرگان پيشين را با گوش خود مى‌شنود و با اين دو وسيله با همه چيز در اطراف خود رابطه برقرار مى‌كند كه اگر اين دو موهبت از انسان گرفته شود، چيزى براى او باقى نمى‌ماند و عقل و شعورش در حدّ طفل غير مميز متوقف خواهد ماند و حتى زبان و ساير حواس در صورت سلامت اين دو فعال مى‌شوند. به همين دليل افراد كر و كور هميشه لال هستند هرچند زبانشان سالم باشد.

در حديثى از امام باقر عليه السّلام مى‌خوانيم: «كلّ عين باكية يوم القيامة غير ثلاث؛ عين سهرت فى سبيل اللّه، و عين فاضت من خشية اللّه، و عين غضّت من محارم اللّه؛ تمام چشمها در روز قيامت گريان است، جز سه چشم، چشمى كه در راه خدا بيدار بماند و چشمى كه از خوف خدا گريان شود و چشمى كه از حرام پوشيده شود». [1]

در حديث ديگرى از امام حسن مجتبى عليه السّلام مى‌خوانيم: «إنّ أبصر الأبصار ما نفذ فى الخير مذهبه و أسمع الأسماع ما وعى التّذكير و انتفع به؛ بيناترين ديده‌ها، ديده‌اى است كه نظر و ديد آن در مسير خير باشد و شنواترين گوشها گوشى است كه تذكرات و پندها را اخذ كند و از آنها نفع ببرد». [2]

سپس امام عليه السّلام به يكى ديگر از اوصاف پرهيزكاران كه صفت رضا و تسليم است، پرداخته، مى‌فرمايد: «حال آنها در بلا همچون حالشان در آسايش و رفاه است»؛ (نزّلت‌

[1]. الكافى، جلد 2، صفحه 80، باب اجتناب المحارم، حديث 2.

[2]. ميزان الحكمة، جلد 4، صفحه 551 نقل از بحار الانوار، جلد 78، صفحه 109.