الكبر، كما تستعيذونه من طوارق الدّهر).

به نظر مى‌رسد كه اين سه دستور كه امام بيان فرمود: «اعتبروا» و «اتّعظوا» و «استعيذوا» (عبرت بگيريد، پند بياموزيد و به خدا پناه ببريد) مراحل سه‌گانه‌اى است كه انسان آگاه در پيمودن راه حق به هنگام مطالعه حالات پيشينيان در پيش دارد: نخست از سرنوشت پيشينيان كه آن همه نعمت و قدرت و عزت داشتند و بر اثر كبر و غرور در گرداب هلاكت فرورفتند و مقايسه وضع خود با آنان بيدار مى‌شود، سپس درسها و پندهايى از تاريخ زندگى و مرگ آنها مى‌آموزد و سرانجام به خدا پناه مى‌برد كه گرفتار كبر و غرور نشوند.

جمله‌ «كما تستعيذونه من طوارق الدّهر» اشاره به اين است كه آثار شوم كبر از حوادث دردناكى، همچون زلزله‌ها و طوفان‌ها و حوادث دردناك طبيعى، كمتر نيست.

سپس اين معلم بزرگ آسمانى براى ايجاد نفرت هرچه بيشتر در دلها نسبت به كبر و غرور از راه ديگرى وارد مى‌شود و مى‌فرمايد: «اگر خدا به كسى از بندگانش اجازه تكبر ورزيدن مى‌داد، نخست اجازه آن را به پيامبران و اولياى خاصّش داده بود؛ ولى خداوند سبحان كبر ورزيدن را براى آنها منفور شمرد و تواضع و فروتنى را براى آنان پسنديد. به همين دليل آنها گونه‌هاى خود را (در پيشگاه او) بر زمين مى‌نهادند، و صورتها را به خاك مى‌ساييدند؛ پر و بال خويش را براى مؤمنان فرومى‌نهادند و همچون مستضعفان ساده مى‌زيستند»؛ (فلو رخّص اللّه في الكبر لأحد من عباده لرخّص فيه لخاصّة أنبيائه و أوليائه؛ و لكنّه سبحانه كرّه إليهم التّكابر، و رضي لهم التّواضع، فألصقوا بالأرض خدودهم، و عفّروا [1] في التّراب وجوههم. و خفضوا أجنحتهم للمؤمنين، و كانوا قوما مستضعفين).

ممكن است جمعى از مستكبران چنين پندارند كه اظهار تكبّر نشانه شخصيت است و اين موهبتى از مواهب الهى است. امام در جمله بالا مى‌فرمايد: اگر اين كار، كار خوبى‌

[1]. «عفّروا» در اصل از «عفر» به معناى خاكمال كردن و خاك‌آلود نمودن گرفته شده است.