دانه‌ها به وسيله مورچگان و حركات آنها (بر روى زمين) و غذايى كه پشه را كفايت مى‌كند و آنچه انسان يا حيوانات ماده در رحم دارند، از همه اينها آگاه است.

شرح و تفسير احاطه علمى او به همه‌چيز

امام عليه السّلام در ادامه بيان آثار عظمت خداوند در پهنه آسمانها شگفتى‌هاى ديگر عالم بالا را بازمى‌گويد و از ستارگان و ماه سخن مى‌گويد. به گفته ابن ابى الحديد اين بخش از كلام امام عليه السّلام از فصيح‌ترين كلمات و زيباترين عبارات تشكيل شده كه توحيد و تمجيد خدا را به عالى‌ترين وجه بيان مى‌دارد، مى‌فرمايد: «خداوند ستارگان آسمان را نشانه‌هايى قرار داد تا انسانهاى سرگردان را در شب تاريك در نقاط مختلف رهنمون گردد»؛ (جعل نجومها أعلاما يستدلّ بها الحيران في مختلف فجاج‌ [1] الأقطار [2]).

اين سخن اشاره به چيزى است كه در قرآن مجيد كرارا درباره ستارگان ذكر شده است: « «وَ بِالنَّجْمِ هُمْ يَهْتَدُونَ» به‌وسيله ستارگان مردم هدايت مى‌شوند». [3] و در جاى ديگر مى‌فرمايد: « «وَ هُوَ الَّذِي جَعَلَ لَكُمُ النُّجُومَ لِتَهْتَدُوا بِها فِي ظُلُماتِ الْبَرِّ وَ الْبَحْرِ» او كسى است كه ستارگان را براى شما قرار داد تا به وسيله آنها در ظلمتهاى صحرا و دريا هدايت شويد». [4]

مى‌دانيم كه ستارگان ثابت كه اكثريت نزديك به اتفاق ستارگان آسمان را تشكيل مى‌دهند همواره از نقاط معينى طلوع و در نقاط معينى غروب مى‌كنند و جايگاه آنها در آسمان مى‌تواند شمال و جنوب و شرق و غرب را تعيين كند و در سفرهاى طولانى در

[1]. «فجاج» جمع «فج»، بر وزن «حج» به معناى ذرّه و فاصله ميان دو كوه است.

[2]. «اقطار» جمع «قطر»، بر وزن «قفل» به معناى ناحيه است.

[3]. نحل، آيه 16.

[4]. انعام، آيه 97.