له كاذبا؟ أو تكون لا تراه للرّجاء موضعا؟).

به يقين، كسى كه به خدا اعتقاد دارد و او را بر هر چيز قادر مى‌شمرد، به رحمانيّت و رحيميّت وجود و كرمش نيز ايمان دارد. امكان ندارد اميدش به خدا اميد كاذبى باشد و يا اين كه او را شايسته اميد نداند. اگر درست در اين گونه افكار بينديشيم، انحراف از اصل توحيد و خدا شناسى را در آن به وضوح در مى‌يابيم.

در حقيقت عصاره كلام مولا اين است كه ما افرادى را مى‌بينيم كه به اميد عطاى كوچكى در خانه كسى مى‌روند، همه گونه خضوع و احترام مراسم ثنا و تكريم به جا مى‌آورند و خود را مطيع فرمانش مى‌شمرند، حال آن كه هنگامى كه براى بزرگ‌ترين حاجات خود در خانه خدا مى‌آيند آن اظهارات و احترامات و فرمان بردارى‌ها از آن‌ها مشاهده نمى‌شود و اين نيست، جز بر اثر ضعف و ناتوانى در معرفة اللّه و شناخت صفات جلال و جمال او.

سپس امام عليه السّلام از رجا به خوف منتقل مى‌شود و همين مقايسه را در مورد خوف بيان مى‌دارد؛ مى‌فرمايد: «همچنين اگر او از يكى از بندگان خدا بترسد به سبب اين خوف، براى او اهمّيّتى قائل مى‌شود كه براى خدا قائل نيست؛ در واقع خوف از بندگان را نقد مى‌شمرد و خوف از پروردگار خويش را (نسيه و) و وعده‌اى دور از انتظار!» (و كذلك إن هو خاف عبدا من عبيده، أعطاه من خوفه ما لا يعطي ربّه، فجعل خوفه من العباد نقدا، و خوفه من خالقه ضمارا [1] و وعدا).

به طور مسلّم اين برخورد دو گانه، ناشى از ضعف ايمان است؛ چرا كه بندگان ضعيف، قدرتى ناچيز دارند كه قابل مقايسه با قدرت خدا نيست. اگر تمام قدرت آن‌ها را به اندازه جرقه‌اى فرض كنيم، قدرت عظيم پروردگار از درياها آتش سوزان، برتر است. چگونه ممكن است انسانى به چگونگى اين دو مبدأ خوف آشنا باشد، ولى از جرقه بترسد و از

[1] «ضمار» به معناى وعده دور و دراز است. اين واژه به معناى مخفى و پنهان و چيزى كه اميد چندانى به آن نيست به كار مى‌رود.