پيشگاه خدا سزاوارتر است!» (و إنّ العالم العامل بغير علمه كالجاهل الحائر الّذي لا يستفيق‌ [1] من جهله؛ بل الحجّة عليه أعظم، و الحسرة له ألزم، و هو عند اللّه ألوم‌ [2]).

در اين عبارت امام عليه السّلام نخست تشبيه جالبى درباره عالم بى عمل (يا به تعبير امام عليه السّلام: عالمى كه به غير علمش عمل مى‌كند) فرموده، كه نشان مى‌دهد چنين عالمى از حدّ يك جاهل معمولى هم پايين‌تر است. به جاهل سرگردانى مى‌ماند كه هرگز از جهل خود بيدار نمى‌شود و اميدى به هدايت او نيست؛ چرا كه آگاهانه در راه خلاف گام نهاده و به همين جهت، خداوند توفيق هدايت را از او سلب مى‌كند؛ نيروهاى خود را در اين سرگردانى از دست مى‌دهد و هرگز به ساحل نجات نمى‌رسد و در گرداب‌هاى هلاكت گرفتار مى‌شود.

سپس از اين مرحله پا را فراتر مى‌نهد و بدبختى بيشتر چنين عالمى را نسبت به جاهل سرگردان در سه جمله كوبنده بيان مى‌دارد. نخست مى‌فرمايد: «حجّت بر او عظيم است!» چرا كه جاهل مى‌تواند جهل خود را عذر قرار دهد (هر چند واقعا جهل عذر نيست) ولى عالم بى عمل چه عذرى خواهد داشت؟! ديگر اينكه: «حسرت او پايدارتر است!» زيرا با داشتن اسباب و وسايل سعادت از اين قافله عقب مانده و در بيابان زندگى گرفتار سرگردانى شده است.

سوم اين كه: «او در نزد خدا بيش از جاهل سرگردان مستحق سرزنش و ملامت است!» چون حجّت الهى و عقلى از هر نظر بر او تمام بوده و چنين كسى از هر نظر، مستحقّ ملامت است. به همين دليل، در روايات اسلامى مى‌خوانيم كه امام صادق عليه السّلام فرمود: «يغفر للجاهل سبعون ذنبا قبل أن يغفر للعالم ذنب واحد؛ هفتاد گناه جاهل بخشوده مى‌شود، پيش از آنكه يك گناه عالم بخشوده شود!» [3] بلكه قبول توبه چنين عالم بى‌عمل، بسيار مشكل است زيرا قرآن مى‌گويد: «إِنَّمَا التَّوْبَةُ عَلَى اللَّهِ»

[1] «يستفيق» از مادّه «استفاقه» به معناى بهبودى يافتن از بيمارى و يا هوشيار شدن بعد از مستى و يا بيدار شدن بعد از خواب است و در خطبه بالا، مناسب، معناى سوم است.

[2] «ألوم» از مادّه «لوم» (بر وزن قوم) به معناى سرزنش گرفته شده و با توجّه به اينكه «ألوم» صيغه افعل تفضيل است، در اينجا به معناى «سزاوارتر به ملامت» است.

[3] كافى، جلد 1، صفحه 47، حديث 1.