«لِلَّذِينَ يَعْمَلُونَ السُّوءَ بِجَهالَةٍ»؛ توبه تنها براى كسانى است كه كار بدى را از روى جهالت انجام داده‌اند». [1] (اشاره به اين كه توبه عالم، سخت پذيرفته مى‌شود).

نكته سرنوشت عالمان بى‌عمل!

مردم چند گروهند: عالم، جاهل قاصر، جاهل مقصّر بسيط، و جاهل مركّب.

«عالم» كسى است كه مطلبى را به طور اجمال يا به طور تفصيل مى‌داند. يعنى نسبت به چيزى گاه علم اجمالى دارد و گاه علم تفصيلى. مثلا اجمالا مى‌داند شراب، حرام است و زيان‌هايى براى جسم و روح انسان دارد. يا به طور تفصيل دلايل حرمت شراب و مدارك آن را ديده و آثار زيانبار آن را در هر يك از اعضا مورد بررسى دقيق قرار داده است.

«جاهل قاصر» كسى است كه نمى‌داند؛ ولى دسترسى به علم هم ندارد، يا به خاطر دور بودن از مراكز علم و يا فرو رفتن در غفلت و سهو و خطا.

«جاهل مقصّر» كسى است كه دسترسى به اسباب علم دارد، اما بر اثر سستى و تنبلى و سهل انگارى به سراغ علم نرفته و در جهل و بى‌خبرى مانده است؛ ولى با اين حال از جهل خود با خبر است! يعنى مى‌داند كه نمى‌داند.

اما «جاهل مركّب» كسى است كه واقعا در جهل فرو رفته و از حق و واقعيت به دور افتاده؛ امّا از جهل خود خبرى ندارد؛ بلكه به عكس خيال مى‌كند آگاه و با خبر است و آنچه را فهميده، عين واقعيّت مى‌باشد و به تعبير ديگر: نمى‌داند كه نمى‌داند.

در ميان اين گروهها خطر و مسئوليّت جاهل قاصر از همه كمتر است و بعد از آن، جاهل مقصّر قرار دارد و سپس جاهل مركّب؛ كه ممكن است به خاطر جهل مركّبش خطراتى براى خود و ديگران ايجاد كند. امّا از همه خطرناكتر عالم بى‌عمل است. آن كس كه آگاهانه راه خلاف مى‌رود و همچون دزدى است كه با چراغ آمده، به كاه‌دان نمى‌زند، بلكه كالاى گزيده‌تر را مى‌برد. تمام بدبختى‌هايى كه بشر در طول تاريخ‌

[1] سوره نساء، آيه 17.