و به اين ترتيب، اين معلّم بزرگ و رهبر آسمانى مخاطبين خود را از خواب غفلت بيدار و آماده شنيدن سخنان حق مى‌كند و در ادامه سخن آنها را متوجّه مسئله مرگ و پايان عمر و بازگشت اعمال مى‌كند و مى‌فرمايد: «براى هر اجل و سرآمدى، نوشته‌اى مقرر شده، و براى هر غيبتى، بازگشتى (عمر شما بى‌پايان مى‌پذيرد، و اعمالتان در برابر شما ظاهر مى‌شود)». (فلكلّ أجل كتاب، و لكلّ غيبة إياب).

اشاره به اينكه: تصوّر نكنيد عمر شما بى پايان است و هميشه فرصت براى جبران خطاها وجود دارد و تصوّر نكنيد كه اعمال شما غائب و پنهان مى‌شود و هرگز به سوى شما باز نمى‌گردد؛ مرگ حق است و پيمانه‌هاى عمر، محدود و اعمال انسانها نزد خداوند محفوظ است.

بنابر اين، منظور از «غائبى كه باز مى‌گردد»، يا اعمال انسانهاست و يا مرگ است؛ همانگونه كه در خطبه‌هاى ديگرى از نهج البلاغه نيز اين تعبير ديده مى‌شود؛ امام عليه السّلام در پايان خطبه 83 مردم را دعوت به توبه و اصلاح خويشتن، قبل از فرا رسيدن مرگ مى‌كند و از آن تعبير به «قبل قدوم الغائب المنتظر» مى‌فرمايد. و شبيه اين معنا در خطبه 64 نيز ديده مى‌شود. [1] سپس امام عليه السّلام در ادامه سخن مى‌فرمايد: «حال كه چنين است! به سخنان پيشواى الهى خود گوش فرا دهيد، دل‌هاى خود را نزد او حاضر سازيد، و هنگامى كه (به خاطر احساس خطر) به شما فرياد مى‌زند، بيدار شويد». (فاستمعوا من ربّانيّكم، و أحضروه قلوبكم، و استيقظوا إن هتف‌ [2] بكم).

[1] بعضى از شارحان نهج البلاغه چون پيوند روشنى براى اين جمله و جمله‌هاى قبل نديده‌اند، فرض را بر اين گرفته‌اند كه اين جمله در كلام امام عليه السّلام از جمله‌هاى قبل جدا بوده و مرحوم «سيّد رضى» به خاطر روش گزينشى، از نقل قسمت‌هاى وسط صرف نظر كرده است؛ در حالى كه معمول «سيّد رضى» اين چنين نيست كه جمله‌هايى را بيندازد و جمله‌هاى بعد را با ما قبل پيوند دهد، بى‌آنكه اشاره‌اى به آن (مثلا با كلمه «و منها») نداشته باشد و همانگونه كه ما در بالا گفتيم: پيوند معنوى اين جمله، با جمله‌هاى قبل كاملا قابل درك است.

[2] «هتف» از مادّه «هتاف» (بر وزن حباب) به معناى فرياد زدن است.