است هنگامى كه صحنه خالى شد، پرچم‌هاى ضلالت و هلاكت كه همان سركردگان كفر و نفاق و فسادند، جاى آنها را مى‌گيرند.

سپس در يازدهمين ويژگى مى‌فرمايد: «دنياى آن زمان، در برابر اهلش قيافه‌اى خشن و در مقابل طالبانش چهره‌اى عبوس داشت.» (فهي متجهّمة [1] لأهلها، عابسة [2] في وجه طالبها).

اين تعبير، كنايه‌اى از شدّت خشونت و نزاع و درگيرى و تنگى معيشت و سختى زندگى است، چرا كه آرامش و آسايش و راحتى در گرو عدالت اجتماعى و محبّت و برادرى و دوستى است، چيزى كه در عصر جاهليّت خبرى از آن نبود.

در دوازدهمين و سيزدهمين ويژگى مى‌افزايد: «در آن زمان كه ميوه‌اش فتنه بود و طعامش مردار.» (ثمرها الفتنة، و طعامها الجيفة [3]).

طبيعى است محيطى كه اصولى اين چنين بر آن حاكم باشد، ثمره‌اى جز فتنه و غذايى جز مردار ندارد، تعبير به «جيفه» (مردار) مى‌تواند اشاره به وضع زندگى مادّى عصر جاهليّت باشد، چرا كه «مردار» هم گنديده و بدبو، و هم نفرت‌انگيز است، به يقين زندگى در چنان محيط متعفّنى نيز نفرت‌انگيز بود، درآمدهاى آنها غالبا از غارتگرى و دزدى، يا طرق ديگرى بود كه عقل سليم از آن نفرت دارد. اضافه بر اينكه، در جاهليّت واقعا گوشت مردار را هم مى‌خوردند كه قرآن مجيد از آن نهى مى‌كند و مى‌فرمايد: «حُرِّمَتْ عَلَيْكُمُ الْمَيْتَةُ وَ الدَّمُ وَ لَحْمُ الْخِنْزِيرِ»، مردار و خون و گوشت خنزير و ... بر شما حرام شده است. [4]

[1] «متجهّمه» از مادّه «جهم» (بر وزن فهم) به معناى خشونت و غلظت است و به اشخاصى كه با چهره عبوسى به ديگران نگاه مى‌كنند «متجهّم» گفته مى‌شود.

[2] «عابسه» از مادّه «عبوس» (بر وزن جلوس) به معناى در هم كشيدن صورت، به خاطر ناراحتى درون است و «عبوس» (بر وزن مجوس) جنبه وصفى دارد و به كسى گفته مى‌شود كه اين حالت در او وجود دارد و در خطبه بالا، كنايه از ناراحتى‌هاى شديد مردم، در عصر جاهليّت است.

[3] «جيفه» در اصل از مادّه «جوف» گرفته شده و از آنجا كه مردار معمولا باد مى‌كند و جوف آن فاسد مى‌شود، به آن «جيفه» مى‌گويند.

[4] سوره مائده، آيه 3.