(على حين اصفرار من ورقها، و إياس‌ [1] من ثمرها، و اغورار [2] من مائها).

چرا كه باغ پر بار جامعه انسانيّت، با گل‌ها و برگ‌هاى پر طراوت اخلاق و فضيلت زينت مى‌يابد و ميوه‌هاى آن عدالت و مروّت و محبّت است و آبى كه اين درختها را سرسبز و پربار مى‌سازد، ايمان و تقوا است و در عصر جاهليّت خبرى از هيچ يك از اين امور نبود. حتّى از نظر جهات مادّى، كسب و تجارت و دامدارى و زراعت، بر اثر ناامنى و جنگها، به كلّى ضعيف گشته بود و فقر شديدى بر تمام مردم جاهلى حاكم بود، به گونه‌اى كه فرزندان دلبندشان را از خوف فقر مى‌كشتند كه قرآن از آن نهى فرمود و گفت: «وَ لا تَقْتُلُوا أَوْلادَكُمْ خَشْيَةَ إِمْلاقٍ»، فرزندان خود را از ترس فقر نكشيد.» [3] و اين غير از كشتن دختران به خاطر احساس ننگ بود.

در نهمين و دهمين ويژگى مى‌فرمايد: « (اين در حالى بود كه) مناره‌هاى هدايت كهنه و فرسوده، و پرچم‌هاى ضلالت و هلاكت آشكار گشته بود.» (قد درست‌ [4] منار الهدى، و ظهرت أعلام الرّدى).

«منار» در اصل به معناى «محلّ نور» است. در زمان‌هاى گذشته، برج‌هاى بلندى بود كه بر فراز آن چراغ روشن مى‌كردند تا هنگام شب، نشانه‌اى باشد براى شهرها و آبادى‌ها، و افراد از دور و نزديك آن را ببينند و بيراهه نروند. هنگامى كه چنين بنايى كهنه و فرسوده شود، ويران مى‌گردد و ديگر چراغ هدايتى بالاى آن روشن نمى‌ماند. اين تعبير، كنايه زيبايى است براى كتب آسمانى و دستورالعمل‌هاى پيامبران، كه همچون نورافكن‌هايى فرا راه جامعه انسانيّت بود، ولى در عصر جاهليّت بر اثر غلبه هوا و هوس‌ها، همه اينها به فراموشى سپرده شده بود و طبيعى‌

[1] «إياس» (بر وزن قياس) به معناى قطع اميد از چيزى است.

[2] «إغورار» از مادّه «غور» به معناى فرو رفتن در زمين است، كه غالبا در مورد آبى كه در زمين فرو مى‌رود گفته مى‌شود و در خطبه بالا كنايه از انقطاع اصول هدايت است.

[3] سوره اسراء، آيه 31.

[4] «درست» از مادّه «دروس» به معناى كهنگى و فرسودگى و از بين رفتن آثار است.