بازگرداند» (من إصدار كلّ وارد عليه، و تصيير كلّ فرع إلى أصله).

اين سخن، به اين نكته مهمّ اشاره مى‌كند كه اين بنده آگاه و مخلص، از نظر احاطه به مبانى معرفت دينى و احكام آن، آنچنان تواناست كه آمادگى براى پاسخ به هر سؤالى و حلّ هر مشكلى را دارد.

در ضمن، اين نكته را نيز خاطر نشان مى‌كند كه در اسلام هيچ سؤالى بدون پاسخ نيست و هيچ مشكلى در معارف الهيّه و احكام فرعيّه، بدون راه حل نمى‌باشد و اين همان چيزى است كه پيغمبر اكرم صلّى اللّه عليه و آله در حجّة الوداع در خطبه تاريخى‌اش بيان فرمود و گفت:

«يا أيّها النّاس! و اللّه ما من شي‌ء يقرّبكم من الجنّة، و يباعدكم من النّار، إلّا و قد أمرتكم به، و ما من شي‌ء يقرّبكم من النّار، و يباعدكم من الجنّة، إلّا و قد نهيتكم عنه‌

، اى مردم به خدا قسم هر آنچه شما را به بهشت (و سعادت) نزديك مى‌كند و از آتش دوزخ (و بدبختى‌ها) دور مى‌سازد، شما را به آن امر كردم و هر آنچه شما را به دوزخ نزديك مى‌كند و از بهشت دور مى‌سازد، شما را از آن نهى نمودم.» [1] و اين همان چيزى است كه در فقه پيروان اهل بيت عليهم السّلام به عنوان «خالى نبودن هيچ واقعه‌اى از حكمى» از آن ياد مى‌شود.

جمله‌ «تصيير كلّ فرع إلى أصله» در واقع اشاره به همان تعريفى است كه بزرگان دين، براى اجتهاد و استنباط ذكر كرده‌اند و مى‌گويند: حقيقت اجتهاد «ردّ الفروع إلى الأصول» است. يعنى با در دست داشتن قواعد و اصول كلّى كه از كتاب و سنّت و دليل عقل، استفاده شده، به هر فرعى پاسخ گفته شود و مجتهد كسى است كه بداند هر فرعى به كدام اصل باز مى‌گردد. در ضمن اين جمله «گشوده بودن باب اجتهاد» را در هر عصر و زمان روشن مى‌سازد، در حالى كه شرايط مجتهد را، از نظر علم و عمل در بخش‌هاى گذشته اين خطبه، بيان فرموده است.

[1] اصول كافى، جلد 2، صفحه 74، حديث 2.