و تعب بيفكند و براى لذّات آن پيوسته تلاش مى‌كند و هر چه از خواهش‌هاى نفسانى در فكرش خطور كند، به آن جامه عمل مى‌پوشاند، او هرگز فكر نمى‌كند مصيبتى برايش پيش بيايد و هيچگاه از روى تقواى الهى در پيشگاهش خضوع نمى‌كند، از اين رو، سرانجام چشم از دنيا فرو مى‌بندد، در حالى كه در گمراهى و غرور گرفتار است و در ميان اشتباهات و خطاهاى زندگى كوتاه خود، غوطه‌ور! اين در حالى است كه در برابر آنچه از دست داده، عوضى بدست نياورده و هيچ يك از وظايف واجب خود را انجام نداده است.

شرح و تفسير

آغاز و انجام زندگى انسان‌

در اين بخش از خطبه- كه به پايان خطبه، كم‌كم نزديك مى‌شويم- امام عليه السّلام به بحث مهم ديگرى پرداخته و آن آفرينش انسان از دوران جنينى تا پايان عمر و سپس چشم پوشيدن از دنيا و حضور در صحنه قيامت است، تا بحث‌هاى گذشته را كه درباره خطرات شيطان و لزوم فراهم كردن زاد و توشه تقوا بود، تكميل كند و به تعبير ديگر: آدمى هوشيار باشد و به وظايف اصليش بپردازد و از وساوس شيطان برحذر باشد، مى‌فرمايد: « (اكنون درباره آفرينش انسان و مراحل زندگى او با شما سخن مى‌گويم:) [1] همين انسانى كه خداوند او را در تاريكى‌هاى رحم و در پرده‌هاى متراكم به صورت نطفه‌اى فرو ريخت، سپس او را به شكل خون بسته و نامشخّصى قرار داد، و بعد از آن به صورت جنين كامل، سپس نوزادى شيرخوار، و بعد كودك،

[1] شارحان نهج البلاغه درباره اينكه «ام» در اينجا چه مفهومى دارد آيا استفهاميه است و متصله، يا منقطعه؟

سخنان بسيارى دارند و قضاوت در اين باره مشكل به نظر مى‌رسد، چرا كه ظاهر عبارت مرحوم «سيّد رضى» اين است كه گلچين‌هايى از اين خطبه طولانى را ذكر كرده است كه ممكن است در اين گزينش، پيوند عبارات پنهان شده باشد، ما آن را به صورت منقطعه تفسير مى‌كنيم و در تقدير چنين است: «بل أذكّركم بحال الإنسان ...».