نكته‌ها

1. جبر و اختيار

اين مسئله از قديمى‌ترين مسائلى است كه در ميان دانشمندان و حتى غير دانشمندان و فلاسفه مورد بحث بوده است. اين بحث قديمى و طولانى دلايل متعددى داشته از جمله فرار گروهى از مردم از زير بار مسئوليت‌ها در برابر انجام كارهاى خلاف و ديگر، عدم توانايى بر توجيه و فهم مسئله اختيار و نيز تربيت ناپذيرى بعضى از افراد منحرف و مانند آن.

در حالى كه انكار مسئله اختيار مفاسد بى‌شمارى را به بار مى‌آورد و چراغ سبزى به همه جانيان و مجرمان مى‌دهد و مربيان اخلاق را مأيوس مى‌سازد و مسائل تربيتى را مواجه با مشكلات جدى مى‌كند.

بهترين دليل براى اثبات مسئله اختيار يكى وجدان فردى و اجتماعى است و ديگر تالى فاسدهايى كه امام در گفتار حكمت‌آميز خود دقيقاً به آن اشاره فرموده است.

وجدان به ما مى‌گويد: شخصى كه دستش بر اثر بيمارى رعشه دائماً در حال لرزش است با كسى كه با اختيار خود دست‌هايش را بلند مى‌كند و مثلا الله اكبر نماز مى‌گويد و ركوع و سجود به جا مى‌آورد كاملًا متفاوت است؛ در اولى هيچ اختيارى از خود نمى‌بيند ولى در دومى كاملًا خود را مختار مى‌انگارد.

وجدان عمومى نيز به يقين طرفدار همين امر است؛ هيچ‌كس سارقان و قاتلان و محتكران و مفسدان اقتصادى و غير اقتصادى را با جبر تبرئه نمى‌كند، بلكه آنها را به دست عدالت و مجازات مى‌سپارد. نيز همه نيكوكاران، خيّرين و افراد ممتاز در اكتشافات علمى و امثال آن را تشويق مى‌كنند و به افتخارشان جلسات بزرگداشت مى‌گيرند و جوايز و مدال‌هاى گرانبهايى به آنها تقديم مى‌دارند، در حالى كه اگر انسان‌ها در كار خود مجبور بودند، نه آن مجازات‌ها عادلانه بود و نه‌