آيه را يادآور مى‌شوم: « «وَالْعاقِبَةُ لِلْمُتَّقين»؛ و سرانجام (نيك) براى پرهيزكاران است» [1] و گاه از سمت چپ مى‌آيد و مرا به شهوات دعوت مى‌كند. من در برابر او اين آيه را مى‌خوانم: « «وَحيلَ بَيْنَهُمْ وَبَيْنَ ما يَشْتَهُونَ»؛ (خداوند درباه كافران سركش و مغرورى كه گرفتار عذاب در دنيا مى‌شوند مى‌فرمايد:) و (سرانجام) ميان آنها و خواسته‌هايشان جدايى افكنده شد». [2] [3]

براى اين چهار جهت كه شيطان از سوى آن مى‌آيد روايتى ذكر شده كه خلاصه آن چنين است: «شيطان از پيش رو مى‌آيد يعنى مسائل مربوط به آخرت را كه در پيش دارد در نظر انسان سست مى‌كند و از پشت سر مى‌آيد و او را به جمع اموال از هر طريق بى آنكه حقوق شرعى آن را بپردازد و باقى گذاردن براى فرزندان و بازماندگان خود فرا مى‌خواند و از طرف راست مى‌آيد و امور معنوى را به‌وسيله شبهات و شك و ترديد در نظر او ضايع مى‌كند و از طرف چپ مى‌آيد و شهوات را در نظر او زينت مى‌دهد». [4]

آرى وسوسه‌هاى شياطين جنّ و انس كه از هر درى براى گمراه ساختن انسان‌ها وارد مى‌شوند، اين‌گونه است.

در اينجا يك سؤال باقى مى‌ماند و آن اينكه چرا از جهت فوق و تحت (بالا و پايين) سخنى به ميان نيامده بعضى گفته‌اند براى آن است كه جهت بالا جهت رحمت است، زيرا پيوسته رحمت الهى از آن سو نازل مى‌شود و جهت پايين مايه وحشت است كه اگر كسى از زير زمين سر بر آورد و انسان را به كارى دعوت كند از او مى‌ترسد و نمى‌پذيرد.

اين احتمال نيز وجود دارد كه شياطين به شكل معمولى انسان‌ها به سراغ او

[1]. اعراف، آيه 128.

[2]. سبأ، آيه 54.

[3]. بهج الصباغه، ج 14، ص 372.

[4]. مجمع البيان، ذيل آيه 17 از سوره اعراف.