از اين سخن به خوبى مى‌توان نتيجه گرفت كه اين فرضيه‌ها تا چه حد ناپايدار است و در پرتو اكتشافات جديد ممكن است متزلزل شود ولى در علوم طبيعى چون راهى جز اين نيست به عنوان يك اصل روى آنها تكيه مى‌شود تا فرضيّه جديدى به ميدان بيايد.

خلاصه اين كه حساب فرضيه‌ها از مسائل قطعى علوم جداست، مسائل قطعى علوم مانند تركيب «آب» از «اكسيژن» و «ئيدروژن»، امور حسّى و آزمايشگاهى هستند و با دلايل قطعى قابل اثبات مى‌باشند، ولى فرضيه‌ها «حد سيّاتى» مى‌باشند كه با يك سلسله قراين ظنّى تأييد مى‌شوند و تا قراين مخالفى به دست نيامده، در علوم، مورد قبول مى‌باشند بى‌آن كه كسى ادّعاى قطعيّت آنها را بكند. [1]

2- تركيب دو گانه جسم و جان‌

از آنچه در اين بخش از خطبه آمده است كه هماهنگ با آيات قرآنى مى‌باشد، به خوبى استفاده مى‌شود كه انسان از دو اصل آفريده شده است: يك اصل مادّى كه از آب و گل (ساده‌ترين مواد جهان) است و ديگر يك روح الهى بسيار والا. و همين است سرّ تضادّ درونى انسانها كه انگيزه‌هايى او را به سوى جهان مادّه مى‌كشاند و انگيزه‌هايى به سوى عالم فرشتگان. از يك سو خلق و خوى حيوانى و از سويى ديگر يك سرشت ملكوتى و روحانى دارد.

نيز به همين دليل قوس صعودى و نزولى تكامل او بسيار عظيم است و داراى استعداد و قابليّت ترقّى و رسيدن به «اعلى عليّين» است و در صورت نزول و

[1] براى توضيح بيشتر در اين زمينه به كتاب «داروينيسم و آخرين فرضيه‌هاى تكامل» مراجعه فرماييد. فشرده آن نيز در تفسير نمونه، جلد 11، ذيل آيات 26 تا 44 سوره حجر آمده است.