امام صادق عليه السلام مى‌فرمايد: «الْحِلْمُ سِراجُ اللَّهِ يَسْتَضيئى بِهِ صاحِبُهُ الى جَوارِهِ وَ لا يَكُونُ حَليماً الّا الْمَؤيِّدُ بِانْوارِ اللَّهِ وَ بِانْوارِ الْمَعْرفَةِ وَ التّوحيدِ؛ حلم چراغ پر فروغ الهى است كه دارنده آن از آن بهره مى‌گيرد، و به سوى جوار قرب خدا پيش مى‌رود، و انسان نمى‌تواند حليم باشد، مگر اينكه با انوار الهى و انوار معرفت و توحيد تأييد گردد». [1]

د) علم و عقل و آگاهى بر نتايج مثبت حلم و پيامدهاى منفى خشم و غضب نيز عامل ديگرى براى پيدايش اين فضيلت اخلاقى در وجود انسان‌ها است، اميرمؤمنان على عليه السلام مى‌فرمايد: «الْحِلْمُ نورٌ جُوْهَرُهُ الْعَقْلُ؛ حلم و بردبارى نورى است كه جوهره آن عقل است». [2] و در تعبير ديگرى مى‌فرمايد: «بِوُفُورِ الْعَقْلِ يَتَوَفَّرُ الْحِلْمُ؛ با افزايش عقل بر ميزان حلم و بردبارى نيز افزوده مى‌شود». [3]

و نيز در حديثى از همان بزرگوار مى‌خوانيم: «عَلَيْكَ بِالْحِلْمِ فَانَّهُ ثَمَرَةُ الْعِلْمِ؛ بر تو باد به حلم و بردبارى كه ميوه درخت علم است». [4]

3- موارد استثناء: با اين كه حلم از فضائل بسيار برجسته و از خوهاى شايسته انسانى است، ولى مواردى پيش مى‌آيد كه حلم در آنجا پسنديده نيست و اين گونه استثنائات در ساير فضائل اخلاقى نيز ممكن است پيدا شود مثلًا در مواردى كه حلم و بردبارى سبب جرأت و جسارت جاهلان متعصب مى‌شود و بر فشار و فساد و عصيان خود مى‌افزايند در اينجا حلم پسنديده نيست بايد عكس العمل مناسبى نشان داده شود تا او سكوت كند.

در مواردى كه حلم و بردبارى به زيان جامعه و يا مكتب و عقيده انسان تمام مى‌شود در آنجا نيز حلم و سكوت غلط است.

و نيز در مواردى كه حلم نشانه ضعف و ذلت محسوب مى‌شود حلم كار خوبى نيست و به گفته شاعر:

چچ‌

[1]. بحارالانوار، جلد 68، صفحه 422، حديث 61.

[2]. شرح غررالحكم، جلد 1، صفحه 311، حديث 1185.

[3]. همان، جلد 3، صفحه 221، حديث 4274.

[4]. همان، جلد 4، صفحه 285، حديث 6084.