بشمرد و وادار به جبران در آينده كند.

سرمايه مهمّ انسان يعنى عمر كه در اختيار نفس اوست نيز همين گونه است؛ سود آن كارهاى خير، و خسران آن گناهان است؛ و موسم تجارت تمام طول روز، و شريك او در معامله، نفس امّاره است.

نخست درباره فرائض مطالبه كند، اگر انجام يافته خدا را شكر گويد، و خويشتن را به ادامه اين راه ترغيب كند، و اگر فريضه‌اى از دست رفته، قضاى آن را مطالبه كند، و اگر انجام يافته ولى بطورى ناقص بوده، وادار به جبران از طريق نوافل كند، و اگر معصيتى مرتكب شده، او را باز خواست كند و جبران آن را بطلبد؛ درست همان گونه كه تاجر با شريكش محاسبه مى‌كند، كه حتّى جزئى‌ترين امور، و كمترين مبلغ را در حساب فرو گذارى نمى‌كند، تا در معامله مغبون نگردد؛ بخصوص كه انسان در برابر نفس امّاره قرار گرفته كه خدعه‌گر است و نيرنگباز، و مكّار و افسونگر ...!

در واقع كارى را كه فرشتگان الهى در قيامت با او انجام مى‌دهند او در دنيا با خويشتن انجام دهد؛ و حتّى به هنگام محاسبه، افكارى كه در مغز او خطور كرده، و قيام و قعود و خوردن آشاميدن و خواب و سكوت را مورد محاسبه قرار دهد، و مثلًا سؤال كند چرا فلانجا ساكت شدى؟ و چرا در فلان مورد تكلّم نمودى ... (و سزاوار است انسان محاسبه نفس خويشتن را روز به روز، و ساعت به ساعت انجام دهد وگرنه رشته كار از دست او بيرون مى‌رود)؛ هرگاه انسان براى هر معصيتى كه در طول عمر انجام مى‌دهد، سنگى در حياط خانه خود بيندازد، بزودى حياط خانه او پر مى‌شود؛ عيب كار اينجاست كه انسان در حفظ و حساب معاصى سهل انگارى مى‌كند ولى دو فرشته‌اى كه مأمور حفظ اعمال او هستند همه را ثبت و ضبط مى‌كنند؛ و بالاتر از همه، خداوند همه را احصاء مى‌فرمايد؛ همان گونه كه قرآن مى‌گويد: «احْصاهُ اللَّهُ وَ نَسُوهُ؛ خداوند حساب آنها را نگه داشته و آنان فراموشش كرده‌اند!» (سوره مجادله، آيه 6) [1]

به عنوان حسن ختام، اين بحث را با حديثى درباره چگونگى حساب روز قيامت كه از

[1]. محجّة البيضاء، جلد 8، صفحه 167 (باتلخيص)