سپس آنچه را كه انجام داده به ياد مى‌آورد، اگر به خاطرش آمد كه عمل خيرى از او سر زده، حمد خداوند متعال و تكبير او را به خاطر توفيقى كه به او عنايت كرده به جا مى‌آورد، و اگر معصيت و تقصيرى به خاطرش آمد، از خداوند متعال آمرزش مى‌طلبد و تصميم برترك آن در آينده مى‌گيرد، و آثار آن را از نفس خويش با تجديد صلوات بر محمّد و آل پاكش، و عرضه بيعت با اميرمؤمنان عليه السلام برخويشتن و قبول آن و اعاده لعن بر دشمنان و مانعان از حقوقش، محو مى‌كند؛ هنگامى كه اين محاسبه (جامع و كامل) را انجام داد، خداوند مى‌فرمايد: «من به خاطر دوستى تو با دوستانم و دشمنيت با دشمنانم (و محاسبه جامعى كه با نفس خويش داشتى) در مورد گناهانت به تو سختگيرى نمى‌كنم و تو را مشمول عفو خود خواهم ساخت!» [1]

آرى اين است بهترين طرز محاسبه نفس!

آثار محاسبه نفس چيست؟

از آنچه در بحثهاى گذشته آمد، پاسخ اين سؤال روشن مى‌شود، ولى بسيار بجاست، از تعبيراتى كه در احاديث اسلامى آمده است در اينجا بهره گيرى كنيم:

در حديثى از اميرمؤمنان على عليه السلام مى‌خوانيم:

«مَنْ حاسَبَ نَفْسَهُ وَقَفَ عَلى‌ عُيُوبِهِ وَ احاطَ بِذُنُوبِهِ، وَ اسْتَقالَ الذُّنُوبَ وَ اصْلَحَ الْعُيُوبَ؛

كسى كه محاسبه نفس خويشتن كند، بر عيوب خويش واقف مى‌شود، و از گناهانش با خبر مى‌گردد (و به دنبال آن) از گناه توبه مى‌كند، و عيوب را اصلاح مى‌نمايد» [2]

و نيز از همان امام عليه السلام مى‌خوانيم:

«مَنْ حاسَبَ نَفْسَهُ سَعَدَ؛

كسى كه به محاسبه خويشتن پردازد، سعادتمند مى‌شود.» [3]

و باز در حديث ديگرى از همان حضرت مى‌خوانيم:

«ثَمَرَةُ الْمحاسَبَةِ صَلاحُ الْنَّفْسِ؛

ميوه درخت محاسبه اصلاح نفس است.» [4]

بعضى از بزرگان علم اخلاق در توضيح حقيقت محاسبه، چنين گفته‌اند كه مانند محاسبه با شريك است كه درباره سرمايه و سود و زيان بينديشد، اگر سودى حاصل شده، سهم خود را از شريك بگيرد و تشكّر كند و اگر خسرانى حاصل گشته او را ضامن‌

[1]. بحارالانوار، جلد 89، صفحه 250

[2]. غرر الحكم‌

[3]. مستدرك، جلد 12، صفحه 154

[4]. غرر الحكم‌