مى‌خوانيم:

«ثُمَّ انَّ رَبَّكَ للَّذينَ عَمِلُوا السُّوءَ بِجَهالَةٍ ثُمَّ تابُوا مِنْ بَعْدِ ذلِكَ وَ اصْلَحُوا انَّ رَبَّكَ مِنْ بَعْدِها لغَفُورٌ رحيمٌ؛

امّا پروردگارت نسبت به آنها كه از روى جهالت بدى كرده‌اند و سپس توبه نموده و در مقام جبران بر آمده‌اند خداوند بعد از آن آمرزنده و مهربان است.»

6- شبيه همين معنى در آيه 82 سوره طه نيز آمده است آن جا كه مى‌فرمايد:

«وَ انّى‌ لَغَفَّارٌ لِمَنْ تابَ وَ آمَنَ وَ عَمِلَ صالِحاً ثُمَ اهْتَدَى‌؛

من هر كه را توبه كند و ايمان آورد و عمل صالح انجام دهد و سپس هدايت شود مى‌آمرزم و مى‌بخشم.»

در اين جا علاوه بر مسأله باز گشت و عمل صالح (يعنى جبران گذشته) كه دو ركن اساسى توبه است، به مسأله ايمان و هدايت نيز اشاره شده است.

در واقع گناه نور ايمان را كم مى‌كند و انسان را از طريق هدايت منحرف مى‌سازد؛ به همين دليل، بايد بعد از توبه تجديد ايمان كند و به راه هدايت باز گردد.

7- باز شبيه همين معنى در آيه 54 سوره انعام نيز آمده كه مى‌فرمايد:

«انَّهُ مَنْ عَمِلَ مِنْكُمْ سُوءً بِجَهالَةٍ ثُمَّ تابَ مِنْ بَعْدِهِ وَ اصْلَحَ فَانَّهُ غُفُورٌ رَحيمٌ؛

هر كس از شما كار بدى از روى نادانى كند سپس توبه و اصلاح (و جبران) نمايد (مشمول رحمت خدا مى‌شود چرا كه) او آمرزنده مهربان است.»

از مجموع آيات فوق، منطق قرآن در مسأله توبه كاملًا آشكار مى‌شود، كه توبه حقيقى تنها به گفتن استغفار و حتّى ندامت از گذشته و تصميم بر ترك در آينده نيست، بلكه افزون بر اين بايد كوتاهى‌هايى كه در گذشته رخ داده و مفاسدى كه در روح و جان انسان به وجود آمده و آثار سوئى كه گناه در جامعه گذارده تا آن جا كه امكان دارد جبران گردد و شستشوى كامل حاصل شود، اين است توبه حقيقى از گناه نه تنها گفتن استغفراللّه!

نكته ديگرى كه در اينجا شايان توجّه است اين است كه كلمه اصلاح بعد از ذكر توبه در آيات بالا مانند بسيارى از تعبيرات قرآن مفهوم جامع و گسترده‌اى دارد كه هرگونه جبران مافات را شامل مى‌شود، از جمله:

1- شخص توبه كار بايد حقوقى را كه از مردم پايمال كرده است به آنها باز گرداند؛ اگر در حيات هستند به خودشان، و اگر از دنيا رفته‌اند به وارثان آنها برساند.

2- اگر حيثيّت كسى را به خاطر غيبت كردن يا اهانت لكّه‌دار كرده باشد بايد از او