براى «حكمت» معانى زيادى، از قبيل: «معرفت و شناخت اسرار جهان هستى»؛ «آگاهى از حقايق قرآن»؛ «رسيدن به حق از نظر گفتار و عمل» و بالاخره «معرفت و شناسايى خدا» [1] ذكر شده است كه همه آن‌ها در يك معنى وسيع جمع است.

و از آنجا كه در آيه قبل (آيه 268 سوره بقره) سخن از اين است كه خداوند در برابر إنفاق وعده آمرزش و بركت مى‌دهد و شيطان وسوسه ترس از فقر را در دل انسان به وجود مى‌آورد، در اين آيه اشاره به اين حقيقت مى‌شود كه تنها «حكمت» است كه مى‌تواند بين اين دو كشش «الهى» و «شيطانى» فرق بگذارد و از وسوسه‌هاى گمراه‌كننده نجات بخشد.

ضمناً منظور از جمله «مَنْ يَشاءُ*» اين نيست كه حكمت و دانش بدون جهت به اين و آن داده مى‌شود، بلكه مشيّت و اراده خدا همه جا آميخته با حكمت است.

يعنى آن را به هر كس شايسته ببيند مى‌بخشد، و آن كس را كه لياقت داشته باشد از اين سرچشمه زلال زندگى‌بخش، سيراب مى‌كند.

«وَ مَنْ يُؤْتَ الْحِكْمَةَ فَقَدْ أُوتِيَ خَيْراً كَثِيراً»- با اين كه بخشنده حكمت خداوند است، در عين حال در اين جمله نامى از او به ميان نيامده است، بلكه تنها مى‌فرمايد: «به هر كس حكمت داده شود، خير فراوانى داده شده است». اين تعبير گويا اشاره به اين است كه دانش و حكمت ذاتاً خوب است؛ از هر جا و از هر ناحيه كه باشد، تفاوتى در نيكى آن نيست. قابل توجّه اين كه در اين جمله مى‌فرمايد: به هر كس دانش و حكمت داده شود «خير و بركت فراوان» داده شده است، نه «خير مطلق»؛ زيرا خير و سعادت مطلق تنها در دانش نيست، بلكه دانش تنها يكى از عوامل مهمّ آن است.

«وَ ما يَذَّكَّرُ إِلَّا أُولُوا الْأَلْبابِ*»- «تذكّر» به معنى «يادآورى» و «نگاهدارى علوم و دانش‌ها» در درون روح است و «الباب» جمع «لُب» به معنى «مغز» است و از آنجا

[1] احتمالات چهارگانه فوق، به ضميمه شش احتمال ديگر، در مجمع البيان، جلد 2، صفحه 382، آمده است.