4- 1. انواع كنترل اجتماعى‌

كنترل اجتماعى از دو راه اعمال مى‌شود؛ رسمى و غير رسمى. كاركردهاى رسوم اخلاقى در كنترل رفتار، بويژه در جوامع ابتدايى، مثال نوع غير رسمى كنترل اجتماعى است. كنترل رسمى اجتماعى هنگامى صورت مى‌پذيرد كه رويه‌هايى مخصوص و گروه‌هايى معيّن براى تنفيذ رويه‌ها، صراحتاً استقرار و تعيين شده باشد.

«انواع كنترل‌هاى اجتماعى برحسب گروه‌هاى نخستين و دومين نيز تقسيم‌بندى مى‌شود. فرآيندهاى كنترل، به نحوى وافى به مقصود به كنترل‌هاى انتظامى و ارشادى تقسيم مى‌گردد. در كنترل اجتماعى انتظامى، بر قوانين، مقررات و گاه ردّ اتهام تأكيد مى‌شود. در كنترل اجتماعى ارشادى، همنوايى داوطلبانه از راه رقابت، همكارى و تلقين اهمّيت بيشترى دارد. البته كنترل اجتماعى، فقط در تأثيرات بيرونى بر رفتار فرد منحصر نيست. در واقع تأثيرات بيرونى در دوره‌اى بلند، شايد به اندازه انگيزش درونى و داوطلبانه فرد در جهت همنوايى با هنجارهاى گروهى داراى اثر نباشد. بدين ترتيب، تمايز نهادن ميان كنترل‌هاى درونى و بيرونى اهمّيت بسيارى دارد. كنترل‌هاى بيرونى، كنترل‌هايى هستند كه از خارج از وجود فرد بر وى تحميل مى‌شوند. كنترل‌هاى درونى عبارت‌اند از كنترل‌هايى كه خود فرد به مدد آنها، شخصاً طالب همنوايى در رفتار خويش مى‌گردد. در زبان عادى و روزمره چنين مى‌گوييم كه فلان كس حاضر نيست برخلاف وجدان خود رفتار كند. به زبان دقيق‌تر، فرد در جريان جامعه‌پذيرى، گرايش‌ها، اعتقادات و رسوم اخلاقى جامعه خود را درونى مى‌كند».[1]

همان طور كه ملاحظه مى‌شود، كنترل اجتماعى درونى، همان جامعه‌پذيرى است كه مكانيزم‌هاى آن، يادگيرى و درونى كردن است؛ البته در متن بالا، به مكانيزم مهم‌تر، يعنى درونى كردن اشاره شده است. البته مفهوم‌سازى دقيق آن است كه ويژگى‌هاى مفاهيم را، از نظر اشتراك و تمايز در خود جاى دهد. اين امر اقتضا مى‌كند كه فرآيند كنترل اجتماعى را آن‌

[1]. ر. ك: روسك، جوزف و وارن، رولند، مقدمه‌اى بر جامعه‌شناسى، ص 233- 235.