جذب نكرده است- به تدريج تغيير مى‌يابد. در نتيجه، نهايتِ تعامل گسترده و بى‌محابا، يگانگى فرهنگى گروه اجتماعى ياد شده و جامعه محيط بر آن است. اختلاط فرهنگى ميان مهاجران و جامعه مهاجرپذير، در حالات گوناگونِ ضعف و قوّت مهاجران، همين امر را در طول تاريخ نشان مى‌دهد.

اگر گروه اجتماعى مؤمنان اوّليه، بر حفظ، تداوم و گسترش خرده فرهنگ ايمانى خود مصمم هستند، فقط بايد تأثيرگذارى فرهنگ جامعه محيط را بر خود بپذيرند و از اثرپذيرى فرهنگى و تغييرات معنايى مراسم، و نيز تغيير جايگاه عناصر در سلسله‌مراتب ارزش‌ها برحذر باشند. اين امر محقق نمى‌شود، مگر اين كه گروه اجتماعى مؤمنان، يك حفاظ فرهنگى به دور خود بكشد و به عبارت ديگر، حالت گروه اجتماعى با ويژگى حاشيه‌نشينى فرهنگى را به خود بگيرد. اين امر، مستلزم ارتباطها و تعامل‌هاى گسترده و عميق ميان اعضاى گروه حاشيه‌اى از يكسو، و پنهان داشتن بسيارى از امور از ديد و انديشه جامعه پيرامونى است.

چنين است كه امام حسن عسكرى عليه السلام مى‌فرمايد: بعد از توحيد و اعتقاد به نبوت و امامت، همه واجبات را انجام دهيد. البته بزرگ‌ترين اين واجب‌ها، دوتاست: به جاى آوردن حقوق برادران در راه خدا (ايفاى دقيق نقش در گروه اجتماعى مؤمنان و برآوردن انتظارات اعضاى گروه ايمانى) و به كار بردن تقيه در ارتباط با دشمنان خدا (به كار گرفتن حفاظ گروهى در قبال برون گروه ايمانى)».[1]

همان طور كه آشكار است، امام حسن عسكرى عليه السلام تعامل گسترده و بى‌محابا را در جامعه پيرامون گروه اجتماعى مؤمنان منع مى‌كند و به درون‌گرايى گروهى و حاشيه‌نشينى فرهنگى فرمان مى‌دهد، تا خرده فرهنگ ايمانى در يك گروه منسجم ايمانى تداوم يابد.

رعايت دقيق هنجارهاى درون گروهى‌

فرهنگ گروه‌

[1]. ر. ك: حُرّ عاملى، محمّد بن حسن، وسائل الشيعه، ج 16، ص 221، روايت 21408.