آيات مربوط به حبط، به آن معنى نيست كه پاداش محقق را باطل سازد، بلكه از آغاز، استحقاق پاداش به يكى از دو صورت بوده است:

الف: اصل استحقاق ، مشروط به اين بود كه بعداً خلافى را انجام ندهد، به طورى كه اگر از او كار خلافى سر زد، استحقاقى در كار نخواهد بود.

ب: استحقاق پاداش مشروط به شرطى نبوده، ولى استقرار و استمرار اين استحقاق در آينده مشروط به اين است كه كار خلافى از او سر نزند .طبعاً در غير اين صورت، استمرار استحقاق، از ميان خواهد رفت.

در اين جا هم حكم عقل پياده شده و هم ظواهر آيات رعايت شده است. امّا حكم عقل، زيرا پاداش در كار نبوده است، تا ابطال آن مستلزم ظلم يا خلف وعده باشد.

و امّا از نظر آيات، زيرا حبط نيز انجام گرفته است چون يا استحقاق باطل شده ويا استمرار آن. و مقصود از بطلان، اين است كه فرد گناهكار با تخلف در شرط، كارى كرده است كه به دريافت پاداش نايل نمى گردد.

يادآور مى شويم اين جمع، در صورتى موجه است كه كيفر وپاداش را يك اصل قراردادى تلقى كنيم.

2. و امّا اگر آن دو را لازمه وجود انسان گناهكار ونيكوكار بدانيم، در اين صورت به تبيين ديگرى نياز دارد، كه هم حكم عقل استوار باشد و هم به گونه اى آيات احباط نيز تفسير شود و آن اين كه صورتهاى مختلف نفس از نظر طهارت وخباثت به افعالى بستگى دارد كه از او سر مى زند. هرگاه از او حسنه اى صادر شود، در نفس، صورت خاص و كمال معنوى پديد مى آيد كه همان صورت و كمال معنوى نفس، به عنوان پاداش او بشمار مى آيد. و اگر