معاد روحانى حكيمان همگانى نيست

نكته اى كه يادآورى آن لازم است اين است كه اگر چه معاد روحانى همان گونه كه از نظر عقل وحكيمان مورد قبول است قرآن نيز بر آن صحه گذارده است، لكن ميان اين دو تفاوتى وجود دارد و آن اين كه معاد روحانى قرآن عمومى است و همه كسانى را كه وارد بهشت يا دوزخ مى شوند شامل مى گردد در حالى كه معاد روحانى مورد نظر حكيمان اختصاص به گروه خاصى دارد كه عبارتند از كاملان در علم و عمل، امّا كسانى كه نيكوكارند ولى از نظر معرفت به حدّكمال نرسيده اند، اگر چه اهل سعادت اخروى مى باشند، ولى از معاد روحانى مورد نظر حكما كه برخوردارى از نوعى لذات عقلانى است، محروم خواهند بود بنابراين لازم است در اين جا به طور فشرده نظريه حكيمان را درباره لذات و آلام عقلانى كه پايه معاد روحانى را تشكيل مى دهند، يادآور شويم:

1. ماهيت لذت نزد حكما

قبل از هر چيز لازم است بدانيم كه لذت از نظر حكيمان عبارت است از ادراك چيزى كه با قواى درك كننده ملايمت و هماهنگى داشته باشد مانند لذت شيرينى كه براى قوه ذايقه حاصل مى شود. در اين صورت، چيز ملايم و هماهنگ با نفس ناطقه و قوه تعقل آن، ادراك معقولات وحقايق كلى هستى است، بدين گونه كه هستى بخش جهان را با صفات جمال و جلال او بشناسد، آنگاه نحوه صدور موجودات را از مبدأ آفرينش به ترتيب از عقول و نفوس مجرده تا اجرام سماوى و موجودات عنصرى و مادى، درك كند وصور علمى موجودات، به طور كلى در نفس او ترسيم پذيرد.[1]