ولى در برابر آنان اهل تدبر و تفكر با حفظ ظواهر قرآن، براى انسان غير از اين هيكل ظاهرى و غير از حس و حركت كه در او مشاهده مى شود، منشأ حس و حركتى به نام«نفس» مجرد و روحى پيراسته از ماده معتقدند كه نسبت به اين بدن تعلق تدبيرى دارد و به هنگام مرگ اين نوع از تعلق از بين مى رود.

معتقدان به اين اصل هرگاه بگويند كه فقط روح مجرد محشور مى شود، و ديگر بدنى كه روح به آن تعلق داشت، به محشر گام نمى نهد، فقط بايد معاد روحانى را پذيرا باشند ولى گروهى كه به بازگشت هر دو (جسم و گوهر مجرد) عقيده دارند بايد آنان معاد را جسمانى و روحانى بدانند، جسمانى به همان معنايى كه اهل حديث معتقد بودند و روحانى به معناى بازگشت روح مجرد كه به تدبير بدن مى پردازد.

نتيجه اين كه اهل حديث تنها به يك نوع از معاد مى توانند معتقد باشند در حالى كه قائلان به نفس مجرّد به هر دو مى توانند معتقد گردند و نيز زمينه اعتقاد به معاد روحانى فقط در عقيده اهل حديث نيست در حالى كه زمينه آن در عقيده غير آنان موجود است.

تا اينجا با نخستين ملاك از ملاكهاى جسمانى و روحانى بودن معاد آشنا شديم اكنون وقت آن رسيده است كه با ملاك دوم آن آشنا شويم:

ب. انواع پاداشها و كيفرها

هرگاه بگوييم در روز رستاخيز و پس از ورود به بهشت و دوزخ، پاداش وكيفر انسان منحصر به امورى است كه جنبه جسمانى دارد، و تا بدنى در كار نباشد پاداش و كيفر تحقق نمى پذيرد، مانند كاميابى از طريق ميوه هاى لذيذ بهشت، يا مناظر زيباى آن، كه همگى نوع لذت جسمانى است و همچنين است ورود به دوزخ و سوختن در آن كه نياز به جسم و بدن دارد، در اين