صورت معاد را جسمانى دانسته ايم.

در اين مورد چون انسان فقط از لذايذ جسمانى بهره مند است، معاد او از نظر پاداش و كيفر، جسمانى بيش نخواهد بود. ولى اگر بگوييم در رستاخيز علاوه بر چنين لذتها و آلام يك رشته پاداشها و كيفرها و لذات و آلام روحى و عقلى نيز وجود دارد، كه نفس در ادراك آنها هرگز به بدن و قواى حس آن نياز ندارد، در اين صورت به معاد روحانى نيز معتقد شده ايم. حكماى اسلامى عموماً يا غالباً جسمانى و روحانى بودن معاد را با توجه به اين معيار سنجيده اند.

شيخ الرئيس در شفا و كتب ديگر خود بر اساس همين ملاك، معاد را مورد مطالعه قرار داده است. صدرالمتألهين نيز آنگاه كه مسأله معاد را مورد بحث قرار مى دهد، قبل از هر چيز از لذات و آلام و سعادتها و شقاوتهاى حسى و وهمى وعقلى سخن مى گويد، آنگاه درباره چگونگى تحقق آنها در رستاخيز به بحث مى پردازد و در نتيجه ديدگاه خود را درباره معاد جسمانى و روحانى مطرح مى نمايد.[1]

حكيم سبزوارى نيز در مسأله معاد همين راه را پيموده و تنها محشور شدن روح را (با بدن) در تحقق معاد روحانى كافى نمى داند بلكه معتقد است آنگاه انسان داراى معاد روحانى نيز هست كه نفس او در دنيا از نظر معرفت تكامل يافته و از مرتبه عقل هيولانى به مرتبه عقل بالفعل ارتقا ياب[2]د تا در نتيجه