و يا ايمان و كفر است و آيه:(وَ قُلِ الحَقُّ مِنْ رَبّكُمْ فَمَنْ شاءَ فَلْيُؤْمِنْ وَ مَنْ شاءَ فَلْيَكْفُر...).(كهف/29)«بگو حق از جانب خدا است هركس مى خواهد ايمان بياورد و هركس مى خواهد كفر ورزد».

بيانگر اصل اختيار و آزادى انسان در گرايش به آيين الهى، و يا روى گردانى از آن است.

در مقابل اين اصل، اصل ديگرى است به نام اينكه هدايت و ضلالت افراد در دست خدا است و او هركس را بخواهد هدايت وهركس را بخواهد گمراه مى سازد چنانكه مى فرمايد:(وَ ما أَرْسَلْنا مِنْ رَسُول إِلاّ بِلِسانِ قَومِهِ لِيُبَيِّنَ لَهُمْ فَيُضِلُّ اللّهُ مَنْ يَشاءُ وَيَهْدى مَنْ يَشاءُ وَ هُوَ العَزِيزُ الحَكيم).(ابراهيم/4)

«هيچ پيامبرى را جز به زبان قوم خويش نفرستاديم تا براى آنان (پيامهاى الهى را) بيان كنند، (خدا) هركس را بخواهد هدايت، و هركس را بخواهد گمراه مى سازد اوست قدرتمند وحكيم».[1]

اكنون سؤال مى شود، چگونه اين دو اصل متضاد با هم پذيرفته مى شوند اگر انسان مختار و آزاد است بايد در هدايت و ضلالت نيز آزاد باشد، و اگر ايمان آوردن افراد و كفر ورزيدن آنها در دست خدا است، پس در گرايش به دين و اعراض از آن آزاد نيست.

آگاهى از مقصد قرآن در باره هدايت و ضلالت بستگى دارد كه مجموع آيات مربوط به موضوع هدايت، يك جا مورد بررسى قرار گيرند، و در غير اين صورت، به مرام واقعى قرآن نخواهيم رسيدو همين امر سبب شده است كه نگارنده پس از سالهاى اشتغال به نگارش تفسير ترتيبى، به تفسير موضوعى روى آورده و آن را تعقيب مى كند.

يادآور مى شويم كه كليد حل اختلاف، در گرو، آگاهى از انواع هدايتها است كه برخى همگانى و در اختيار همه مردم است و برخى ديگر اختصاصى و در دست خدا است، اينك انواع هدايتها:

الف. هدايت همگانى فطرى

خدا گياهان و جانداران را آفريد، و در وجود هر يك از اين دو نوع قوه و